भारत की संस्कृति के लिए... भाषा की उन्नति के लिए... साहित्य के प्रसार के लिए

ज्ञानेश्वरी / अध्याय तिसरा / संत ज्ञानेश्वर

Kavita Kosh से
यहाँ जाएँ: भ्रमण, खोज

     अर्जुन उवाच: ज्यायसी चेत् कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन।
                 तत् किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ १ ॥

मग आइका अर्जुनें म्हणितलें, देवा तुम्हीं जें वाक्य बोलिले।
तें निकें म्यां परिसलें, कमळापती ॥ १ ॥

तेथ कर्म आणि कर्ता, उरेचिना पाहतां।
ऐसें मत तुझें अनंता, निश्चित जरी ॥ २ ॥

तरी मातें केवी हरी, म्हणसी पार्था संग्रामु करीं।
इये लाजसीना महाघोरीं, कर्मीं सुता ॥ ३ ॥

हां गा कर्म तूंचि अशेष, निराकारासी निःशेष।
तरी मजकरवीं हें हिंसक, कां करविसी तूं ॥ ४ ॥

तरीं हेंचि विचारीं हृषीकेशा, तूं मानु देसी कर्मलेशा।
आणि येसणी हे हिंसा, करवित अहासी ॥ ५ ॥

     व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे।
     तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ २ ॥

देवा तुवांचि ऐसें बोलावें, तरी आम्हीं नेणतीं काय करावें।
आता संपले म्हणे पां आघवें, विवेकाचे ॥ ६ ॥

हां गा उपदेशु जरी ऐसा, तरी अपभ्रंशु तो कैसा।
आतां पुरला आम्हां धिंवसा, आत्मबोधाचा ॥ ७ ॥

वैद्यु पथ्य वारूनि जाये, मग जरी आपणचि विष सुये।
तरी रोगिया कैसेनि जिये, सांगे मज ॥ ८ ॥

जैसे आंधळे सुईजे आव्हांटा, कां माजवण दीजे मर्कटा।
तैसा उपदेशु हा गोमटा, वोढवला आम्हां ॥ ९ ॥

मी आधींचि कांही नेणें, वरी कवळिलों मोहें येणें।
कृष्णा विवेकु या कारणें, पुसिला तुज ॥ १० ॥

तंव तुझी एकेकी नवाई, एथ उपदेशामाजीं गांवाई।
तरी अनुसरलिया काई, ऐसें कीजे ॥ ११ ॥

आम्हीं तनुमनुजीवें, तुझिया बोला वोटंगावें।
आणि तुवांचि ऐसें करावें, तरी सरलें म्हणे ॥ १२ ॥

आतां ऐसियापरी बोधिसी, तरी निकें आम्हां करिसी।
एथ ज्ञानाची आस कायसी, अर्जुन म्हणे ॥ १३ ॥

तरी ये जाणिवेचे कीर सरलें, परी आणिक एक असें जाहलें।
जें थितें हें डहुळलें, मानस माझें ॥ १४ ॥

तेवींचि कृष्णा हें तुझें, चरित्र कांहीं नेणिजे।
जरी चित्त पाहसी माझें, येणे मिषें ॥ १५ ॥

ना तरी झकवितु आहासी मातें, की तत्वचि कथिलें ध्वनितें।
हे अवगमतां निरुतें, जाणवेना ॥ १६ ॥

म्हणोनि आइकें देवा, हा भावार्थु आतां न बोलावा।
मज विवेकु सांगावा, मर्हााटा जी ॥ १७ ॥

मी अत्यंत जड असें, परी ऐसाही निकें परियसें।
कृष्णा बोलावें तुवां तैसें, एकनिष्ठ ॥ १८ ॥

देखें रोगातें जिणावें, औषध तरी द्यावें।
परी तें अतिरुच्य व्हावें, मधुर जैसें ॥ १९ ॥

तैसें सकळार्थभरित, तत्व सांगावे उचित।
परी बोधे माझें चित्त, जयापरी ॥ २० ॥

देवा तुज ऐसा निजगुरु, आणि आर्तीधणी कां न करूं।
एथ भीड कवणाची धरूं, तूं माय आमुची ॥ २१॥

हां गा कामधेनूचें दुभतें, देवें जाहलें जरी आपैतें।
तरी कामनेची कां तेथें, वानी कीजे ॥ २२ ॥

जरी चिंतामणि हातां चढे, तरी वांछेचे कवण सांकडे।
कां आपुलेनि सुरवाडें, इच्छावें ना ॥ २३ ॥

देखें अमृतसिंधूतें ठाकावें, मग तहाना जरी फुटावें।
मग सायासु कां करावे , मागील ते ॥ २४ ॥

तैसा जन्मांतरी बहुतीं, उपासिता लक्ष्मीपती।
तूं दैवें आजि हातीं, जाहलासी जरी ॥ २५ ॥

तरी आपुलेया सवेसा, कां न मगावासी परेशा।
देवा सुकाळु हा मानसा, पाहला असे ॥ २६ ॥

देखें सकळार्तीचें जियालें, आजि पुण्य यशासि आलें।
हे मनोरथ जहाले, विजयी माझे ॥ २७ ॥

जी जी परममंगळधामा, देवदेवोत्तमा।
तूं स्वाधीन आजि आम्हां, म्हणऊनियां ॥ २८ ॥

जैसां मातेचां ठायीं, अपत्या अनवसरु नाहीं।
स्तन्यालागूनि पाहीं, जियापरी ॥ २९ ॥

तैसें देवा तूंते, पुसिजतसें आवडे तें।
आपुलेनि आर्तें, कृपानिधि ॥ ३० ॥

तरी पारत्रिकीं हित, आणि आचरितां तरी उचित।
ते सांगें एक निश्चित, पार्थु म्हणे ॥ ३१ ॥

     श्रीभगवानुवाच: लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ।
                 ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनां ॥ ३ ॥

या बोला अच्युतु, म्हणतसे विस्मितु।
अर्जुना हा ध्वनितु, अभिप्रावो ॥ ३२ ॥

जे बुद्धियोगु सांगतां, सांख्यमतसंस्था।
प्रकटिली स्वभावता, प्रसंगे आम्हीं ॥ ३३ ॥

तो उद्देशु तूं नेणसी, म्हणोनि क्षोभलासि वायांचि।
तरी आता जाण म्यांचि, उक्त दोन्ही ॥ ३४ ॥

अवधारीं वीरश्रेष्ठा, यें लोकीं या दोन्ही निष्ठा।
मजचिपासूनि प्रगटा, अनादिसिद्धा ॥ ३५ ॥

एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे, जो सांख्यीं अनुष्ठीजे।
जेथ ओळखीसवें पाविजे, तद्रूपता ॥ ३६ ॥

एक कर्मयोगु जाण, जेथ साधकजन निपुण।
होवूनिया निर्वाण, पावती वेळे ॥ ३७ ॥

हे मार्गु तरी दोनी, परि एकवटती निदानीं।
जैसे सिद्धसाध्यभोजनीं, तृप्ति एकी ॥ ३८ ॥

कां पूर्वापर सरिता, भिन्ना दिसती पाहतां।
मग सिंधूमिळणीं ऐक्यता, पावती शेखीं ॥ ३९ ॥

तैसीं दोनी ये मतें, सूचिती एका कारणातें।
परी उपास्ति ते योग्यते -, आधीन असे ॥ ४० ॥

देखें उत्प्लवनासरिसा, पक्षी फळासि झोंबे जैसा।
सांगें नरु केवीं तैसा, पावे वेगां ॥ ४१ ॥

तो हळूहळू ढाळेंढाळें, केतुकेनि एके वेळे।
मार्गाचेनि बळें, निश्चित ठाकी ॥ ४२ ॥

तैसें देख पां विहंगममतें, अधिष्ठूनि ज्ञानातें।
सांख्य सद्य मोक्षातें, आकळिती ॥ ४३ ॥

येर योगिये कर्माधारें, विहितेंचि निजाचारें।
पूर्णता अवसरें, पावतें होती ॥ ४४ ॥

     न कर्मणामनारभान् नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।
     न च संन्यसनादेव सिद्धिं समाधिगच्छति ॥ ४ ॥

वांचोनि कर्मारंभ उचित, न करितांचि सिद्धवत।
कर्महीना निश्चित, होईजेना ॥ ४५ ॥

कां प्राप्तकर्म सांडिजे, येतुलेनि नैष्कर्म्या होईजे।
हें अर्जुना वायां बोलिजे, मूर्खपणें ॥ ४६ ॥

सांगें पैलतीरा जावें, ऐसें व्यसन कां जेथ पावे।
तेथ नावेतें त्यजावें, घडे केवीं ॥ ४७ ॥

ना तरी तृप्ति इच्छिजे, तरी कैसेनि पाकु न कीजे।
कीं सिद्धुही न सेविजे, केवीं सांगें ॥ ४८ ॥

जंव निरार्तता नाहीं, तंव व्यापारु असे पाहीं।
मग संतुष्टीचां ठायीं, कुंठे सहजें ॥ ४९ ॥

म्हणोनि आइकें पार्था, जया नैष्कर्म्यपदीं आस्था।
तया उचित कर्म सर्वथा, त्याज्य नोहे ॥ ५० ॥

आणि आपुलालिया चाडे, आपादिले हे मांडे।
कीं त्यजिलें हें कर्म सांडे, ऐसें आहे ॥ ५१ ॥

हें वायाचि सैरा बोलिजे, उकलु तरी देखों पाहिजे।
परी त्यजितां कर्म न त्यजे, निभ्रांत मानी ॥ ५२ ॥

     न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्।
     कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैगुणैः ॥ ५ ॥

जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान, तंव सांडी मांडी हें अज्ञान।
जि चेष्टा गुणाधीन, आपैसी असे ॥ ५३ ॥

देखें विहित कर्म जेतुलें, तें सळें जरी वोसंडिलें।
तरी स्वभाव काय निमाले, इंद्रियांचे ॥ ५४ ॥

सांगे श्रवणीं ऐकावें ठेलें, की नेत्रीचे तेज गेलें।
हें नासारंध्र बुझालें, परिमळु नेघे ॥ ५५ ॥

ना तरी प्राणापानगति, की निर्विकल्प जाहली मति।
की क्षुधातृषादि आर्ति, खुंटलिया ॥ ५६ ॥

हे स्वप्नावबोधु ठेले, कीं चरण चालो विसरले।
हे असो काय निमाले, जन्ममृत्यू ॥ ५७ ॥

हें न ठकेचि जरी कांही, तरी सांडिले तें कायी।
म्हणोनि कर्मत्यागु नाही, प्रकृतिमंतां ॥ ५८ ॥

कर्म पराधीनपणे, निपजतसे प्रकृतिगुणें।
येरीं धरीं मोकलीं अंतःकरणें, वाहिजे वायां ॥ ५९ ॥

देखें रथीं आरूढिजे, मग निश्चळा बैसिजे।
मग चळा होऊनि हिंडिजे, परतंत्रा ॥ ६० ॥

कां उचलिलें वायुवशें, चळें शुष्क पत्र जैसें।
निचेष्ट आकाशे, परिभ्रमे ॥ ६१ ॥

तैसें प्रकृतिआधारें, कर्मेंद्रियविकारें।
मिष्कर्म्युही व्यापारे, निरंतर ॥ ६२ ॥

म्हणऊनि संगु जंव प्रकृतिचा, तंव त्यागु न घडे कर्माचा।
ऐसियाहि करूं म्हणती तयांचा, आग्रहोचि उरें ॥ ६३ ॥

     कर्मेंद्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।
     इंद्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उचयते ॥ ६ ॥

जे उचित कर्म सांडिती, मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती।
परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती, निरोधूनि ॥ ६४ ॥

तयां कर्मत्यागु न घडे, जें कर्तव्य मनीं सापडे।
वरी नटती तें फुडे, दरिद्र जाण ॥ ६५ ॥

ऐसे ते पार्था, विषयासक्त सर्वथा।
वोळखावे तत्वता, येथ भ्रांति नाहीं ॥ ६६ ॥

आतां देई अवधान, प्रसंगे तुज सांगेन।
या नैराश्याचे चिन्ह, धनुर्धरा ॥ ६७ ॥

     यस्तित्वंद्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन।
     कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः न विशिष्यते ॥ ७ ॥

जो अंतरी दृढु, परमात्मरूपीं गूढु।
बाह्य तरी रूढु, लौकिक जैसा ॥ ६८ ॥

तो इंद्रियां आज्ञा न करी, विषयांचे भय न धरी।
प्राप्त कर्म न अव्हेरी, उचित जें जें ॥ ६९ ॥

तो कर्मेंद्रियें कर्मी, राहाटतां तरी न नियमी।
परी तेथिचेनि उर्मी, झांकोळेना ॥ ७० ॥

तो कामनामात्रें न घेपे, मोहमळें न लिंपे।
जैसे जळीं जळें न शिंपें, पद्मपत्र ॥ ७१ ॥

तैसा संसर्गामाजि असे, सकळांसारिखा दिसे।
जैसें तोयसंगे आभासे, भानुबिंब ॥ ७२ ॥

तैसा सामन्यत्वें पाहिजे, तरी साधारणुचि देखिजे।
येरवीं निर्धारितां नेणिजे, सोय जयाची ॥ ७३ ॥

ऐसां चिन्हीं चिन्हितु, देखसी तोचि तरी मुक्तु।
आशापाशरहितु, वोळख पां ॥ ७४ ॥

अर्जुना तोचि योगी, विशेषिजे जो जगीं।
म्हणोनि ऐसा होय यालागीं, म्हणिपे तूंते ॥ ७५ ॥

तूं मानसा नियमु करीं, निश्चळु होय अंतरी।
मग कर्मेंद्रियें हीं व्यापारीं, वर्ततु सुखें ॥ ७६ ॥

     नियतं कुरु कर्म त्वं ज्यायो ह्यकर्मणः।
     शरीरयात्रापि च ते न प्रसिध्येदकर्मणः ॥ ८ ॥

म्हणशी नैष्कर्म्य होआवें, तरी एथ तें न संभवे।
आणि निषिद्ध केवीं राहाटावें, विचारी पां ॥ ७७ ॥

म्हणोनि जें जें उचित, आणि अवसरेंकरून प्राप्त।
तें कर्म हेतुरहित, आचर तूं ॥ ७८ ॥

पार्था आणिकही एक, नेणसी तूं हे कवतिक।
जें ऐसें कर्म मोचक, आपैसें असे ॥ ७९ ॥

देखें अनुक्रमाधारें, स्वधर्मु जो आचरे।
तो मोक्षु तेणें व्यापारें, निश्चित पावे ॥ ८० ॥

     यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबंधनः।
     तदर्थे कर्म कौंतेय मुक्तसङगः समाचरः ॥ ९ ॥

स्वधर्मु जो बापा, तोचि नित्ययज्ञु जाण पां।
म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा, संचारु नाहीं ॥ ८१ ॥

हा निजधर्मु जैं सांडे, कुकर्मी रति घडे।
तैंचि बंधु पडे, संसारिकु ॥ ८२ ॥

म्हणोनि स्वधर्मानुष्ठान, ते अखंड यज्ञयाजन।
जो करी तया बंधन, कहींच नाहीं ॥ ८३ ॥

हा लोकु कर्में बांधिला, जो परतंत्रा भुतला।
तो नित्ययज्ञाते चुकला, म्हणोनियां ॥ ८४ ॥

आतां येचिविशीं पार्था, तुज सांगेन एकी मी कथा।
जैं सृष्ट्यादि संस्था, ब्रह्मेनि केली ॥ ८५ ॥

     सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः।
     अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ १० ॥

तें नित्ययागसहितें, सृजिलीं भूतें समस्तें।
परी नेणतीचि तिये यज्ञातें, सूक्ष्म म्हणऊनी ॥ ८६ ॥

तें वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा, देवा आश्रयो काय एथ आम्हां।
तंव म्हणे तो कमळजन्मा, भूतांप्रति ॥ ८७ ॥

तुम्हां वर्णविशेषवशें, आम्हीं हा स्वधर्मुचि विहिला असे।
यातें उपासा मग आपैसे, काम पुरती ॥ ८८ ॥

तुम्हीं व्रतें नियमु न करावे, शरीरातें न पीडावें।
दुरी केंही न वचावे, तीर्थासी गा ॥ ८९ ॥

योगादिक साधनें, साकांक्ष आराधनें।
मंत्रयंत्रविधानें, झणीं करा ॥ ९० ॥

देवतांतरा न भजावें, हें सर्वथा कांहीं न करावे।
तुम्हीं स्वधर्मयज्ञीं यजावें, अनायासें ॥ ९१ ॥

अहेतुकें चित्तें, अनुष्ठां पां ययातें।
पतिव्रता पतीतें, जियापरी ॥ ९२ ॥

तैसा स्वधर्मरूप मखु, हाचि सेव्य तुम्हां एकु।
ऐसें सत्यलोकनायकु, म्हणता जहाला ॥ ९३ ॥

देखा स्वधर्मातें भजाल, तरी कामधेनु हा होईल।
मग प्रजाहो न संडील, तुमतें सदा ॥ ९४ ॥

     देवान् भावयतानेन ते देवाः भावयंतु वः।
     परस्परं भावयंतः श्रेयः परमवाप्स्यच ॥ ११ ॥

जें येणेचिकरूनि समस्तां, परितोषु होईल देवतां।
मग ते तुम्हां ईप्सीता, अर्थांते देती ॥ ९५ ॥

या स्वधर्मपूजा पूजितां, देवतागणां समस्तां।
योगक्षेमु निश्चिता, करिती तुमचा ॥ ९६ ॥

तुम्हीं देवतांते भजाल, देव तुम्हां तुष्टितील।
ऐसी परस्परें घडेल, प्रीति तेथ ॥ ९७ ॥

तेथ तुम्हीं जें करूं म्हणाल, ते आपैसे सिद्धी जाईल।
वांछितही पुरेल, मानसींचे ॥ ९८॥

वाचासिद्धी पावाल, आज्ञापक होआल।
म्हणिये तुमतें मागतील, महाऋद्धि ॥ ९९ ॥

जैसें ऋतुपतींचे द्वार, वनश्री निरंतर।
वोळगे फळभार, लावण्येंसी ॥ १००॥

     इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यंते यज्ञभाविताः।
     तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङक्ते स्तेन एव सः ॥ १२ ॥

तैसें सर्व सुखेंसहित, दैवचि मूर्तिमंत।
येईल देखा काढत, तुम्हापांठी ॥ १०१ ॥

ऐसे समस्त भोगभरित, होआल तुम्ही अनार्त।
जरी स्वधर्मैकनिरत, वर्ताल बापा ॥ १०२ ॥

कां जालिया सकल संपदा, जो अनुसरेल इंद्रियमदा।
लुब्ध होऊनियां स्वादां, विषयांचिया ॥ १०३ ॥

तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं, जे हे संपत्ति दिधली पुरी।
तयां स्वमार्गीं सर्वेश्वरीं, न भजेल तो ॥ १०४ ॥

अग्निमुखीं हवन, न करील देवतापूजन।
प्राप्त वेळे भोजन, ब्राह्मणांचे ॥ १०५ ॥

विमुखु होईल गुरुभक्ती, आदरु न करील अतिथी।
संतोषु नेदील ज्ञाती, आपुलिये ॥ १०६ ॥

ऐसा स्वधर्मक्रियारहितु, आथिलेपणे प्रमत्तु।
केवळ भोगासक्तु, होईल जो ॥ १०७ ॥

तया मग अपावो थोरु आहे, जेणें तें हातीचे सकळ जाये।
देखा प्राप्तही न लाहे, भोग भोगूं ॥ १०८ ॥

जैसें गतायुषीं शरीरीं, चैतन्य वासु न करी।
कां निदैवाचां घरीं, न राहे लक्ष्मी ॥ १०९ ॥

तैसा स्वधर्मु जरी लोपला, तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला।
जैसा दीपासवे हरपला, प्रकाशु जाय ॥ ११० ॥

तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे, तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे।
आइका प्रजाहो हे फुडें, विरंचि म्हणे ॥ १११ ॥

म्हणऊनि स्वधर्मु जो सांडील, तयातें काळु दंडील।
चोरु म्हणूनि हरील, सर्वस्व तयांचे ॥ ११२ ॥

मग सकळ दोष भंवते, गिंवसोनि घेती तयातें।
रात्रिसमयीं स्मशानातें, भूतें जैशी ॥ ११३ ॥

तैशी त्रिभुवनींची दुःखे, आणि नानाविध पातकें।
दैन्यजात तितुकें, तेथेंचि वसे ॥ ११४ ॥

ऐसें होय तया उन्मत्ता, मग न सुटे बापां रुदतां।
परी कल्पांतीहीं सर्वथा, प्राणिगण हो ॥ ११५ ॥

म्हणोनि निजवृत्ति हे न संडावी, इंद्रिये बरळों नेदावीं।
ऐसें प्रजांते शिकवी, चतुराननु ॥ ११६ ॥

जैसें जळचरां जळ सांडे, आणि तत्क्षणीं मरण मांडे।
हा स्वधर्मु तेणें पाडें, विसंबों नये ॥ ११७ ॥

म्हणोनि तुम्ही समस्तीं, आपुलालिया कर्मीं उचितीं।
निरत व्हावें पुढतपुढती, म्हणिपत असे ॥ ११८ ॥

     यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यते सर्वकिल्बिषैः।
     भुङजते ते त्वघं पापा ये पचंत्यात्मकारणात् ॥ १३ ॥

देखा विहित क्रियविधी, निर्हेतुका बुद्धी।
जो असतिये समृद्धी, विनियोगु करी ॥ ११९ ॥

गुरु गोत्र अग्नि पूजी, अवसरीं भजे द्विजीं।
निमितादिकीं यजी, पितरोद्देश ॥ १२० ॥

या यज्ञक्रिया उचिता, यज्ञेशीं हवन करितां।
हुतशेष स्वभावतः, उरे जें जें ॥ १२१ ॥

तें सुखे आपुलां घरीं, कुटुंबेसीं भोजन करी।
कीं भोग्यचि तें निवारी, कल्मषातें ॥ १२२ ॥

तें यज्ञावशिष्ट भोगी, म्हणोनि सांडिजे तो अधीं।
जयापरी महारोगीं, अमृतसिद्धी ॥ १२३ ॥

कां तत्वनिष्ठु जैसा, नागवे भ्रांतिलेशा।
तो शेषभोगी तैसा, नाकळे दोषा ॥ १२४ ॥

म्हणोनि स्वधर्में जें अर्जें, तें स्वधर्मेचि विनियोगिजे।
मग उरे तें भोगिजे, संतोषेंसीं ॥ १२५ ॥

हें वांचूनि पार्था, राहाटों नये अन्यथा।
ऐसी आद्य ही कथा, मुरारी सांगे ॥ १२६ ॥

जें देहचि आपणपें मानिति, आणि विषयांते भोग्य म्हणती।
यापरतें न स्मरती, आणिक कांही ॥ १२७ ॥

हे यज्ञोपकरण सकळ, नेणसांते बरळ।
अहंबुद्धी केवळ, भोगूं पाहती ॥ १२८ ॥

इंद्रियरुचीसारखे, करविती पाक निके।
ते पापिये पातकें, सेविती जाण ॥ १२९ ॥

जे संपत्तिजात आघवें, हे हवनद्रव्य मानावें।
मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें, आदिपुरुषी ॥ १३० ॥

हें सांडोनिया मूर्ख, आपणपेयांलागीं देख।
निपजविती पाक, नानाविध ॥ १३१ ॥

जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये, परेशा तोषु होये।
तें हें सामान्य अन्न न होये, म्हणोनियां ॥ १३२ ॥

हें न म्हणावें साधारण, अन्न ब्रह्मरूप जाण।
जे जीवनहेतु कारण, विश्वा यया ॥ १३३ ॥

     अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नस्संभवः।
     यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ १४ ॥

अन्नस्तव भूतें, प्ररोह पावति समस्तें।
मग वरिषु या अन्नाते, सर्वत्र प्रसवे ॥ १३४ ॥

त्या पर्जन्या यज्ञीं जन्म, यज्ञाते प्रगटी कर्म।
कर्मासि आदि ब्रह्म, वेदरूप ॥ १३५ ॥

     कर्म ब्रह्मोद्बभवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवं।
     तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितं ॥ १५ ॥

मग वेदांते परापर, प्रसवतसे अक्षर।
म्हणऊनि हे चराचर, ब्रह्मबद्ध ॥ १३६ ॥

परी कर्माचिये मूर्ति, यज्ञीं अधिवासु श्रुती।
ऐकें सुभद्रापती, अखंड गा ॥ १३७ ॥

     एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः।
     अघायुरिंद्रियारामो मोघं पार्थ स जीवती ॥ १६ ॥

ऐशीं आदि हे परंपरा, संक्षेपे तुज धनुर्धरा।
सांगितली या अध्वरा, लागौनियां ॥ १३८ ॥

म्हणून समूळ हा उचितु, स्वधर्मरूप क्रतु।
नानुष्ठी जो मत्तु, लोकीं इये ॥ १३९ ॥

तो पातकांची राशी, जाण भार भूमीसी ॥
जो कुकर्में इंद्रियांसी, उपेगा गेला ॥ १४० ॥

तें जन्म कर्म सकळ, अर्जुना अति निष्फळ।
जैसे कां अभ्रपटळ, अकाळींचे ॥ १४१ ॥

कां गळा स्तन अजेचे, तैसें जियालें देखें तयाचें।
जया अनुष्ठान स्वधर्माचें, घडेचिना ॥ १४२ ॥

म्हणोनि ऐकें पांडवा, हा स्वधर्मु कवणे न संडावा।
सर्वभावें भजावा, हाचि एकु ॥ १४३ ॥

हां गा शरीर जरी जाहलें, तरी कर्तव्य वोघें आले।
मग उचित कां आपुले, वोसंडावे ॥ १४४ ॥

परिस पां सव्यसाची, मूर्ती लाहोनि देहाचि।
खंती करिती कर्माची, ते गावंढे गा ॥ १४५ ॥

     यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः।
     आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ १७ ॥

देखें असतेनि देहकर्में, एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में।
जो अखंडित रमे, आपणपांचि ॥ १४६ ॥

जे तो आत्मबोधें तोषला, तरी कृतकार्यु देखें जाहला।
म्हणोनि सहजे सांडवला, कर्मसंगु ॥ १४७ ॥

     नैव तस्य कृतेनार्थो माकृतेनेह कश्चन।
     न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥

तृप्ती झालिया जैसीं, साधने सरती आपैसीं।
देखें आत्मतुष्टीं तैसीं, कर्मे नाही ॥ १४८ ॥

     तस्मादसक्तः सततं कार्य कर्म समाचर।
     असक्तो ह्याचरन् कर्म पमाप्नोति पुरूषः ॥ १९ ॥

म्हणऊनि तूं नियतु, सकळ कामरहितु।
होऊनियां उचितु, स्वधर्में रहाटें ॥ १५० ॥

जे स्वकर्मे निष्कामता, अनुसरले पार्था।
कैवल्य पर तत्वतां, पातले जगी ॥ १५१ ॥

     कर्मणैव हि संसिद्धीमास्थिता जनकादयः।
     लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसि ॥ २० ॥

देखें पां जनकादिक, कर्मजात अशेख।
न सांडिता मोक्षसुख, पावते जाहले ॥ १५२ ॥

याकारणे पार्था, होआवी कर्मीं आस्था।
हे आणिकाही एका अर्था, उपकारेल ॥ १५३ ॥

जे आचरता आपणपेयां, देखी लागेल लोका यया।
तरी चुकेल हा अपाया, प्रसंगेचि, १५४ ॥

देखें प्राप्तार्थ जाहले, जे निष्कामता पावले।
तयाही कर्तव्य असे उरलें, लोकांलागीं ॥ १५५ ॥

मार्गीं अंधासरिसा, पुढे देखणाही चाले जैसा।
अज्ञाना प्रकटावा धर्मु तैसा, आचरोनि ॥ १५६ ॥

हां गा ऐसें जरी न कीजे, तरी अज्ञानां काय वोजे।
तिहीं कवणेपरी जाणिजे, मार्गांते या ॥ १५७ ॥

     यद् यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः।
     स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥

एथ वडील जें जें करिती, तया नाम धर्मु ठेविती।
तेंचि येर अनुष्ठिती, सामान्य सकळ ॥ १५८ ॥

हें ऐसें असे स्वभावें, म्हणोनि कर्म न संडावे।
विशेषें आचरावें, लागे संती ॥ १५९ ॥

     न मे पार्थस्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन।
     नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ २२ ॥

आता आणिकाचिया गोठी, तुज सांगो काय किरीटी।
देखें मीचि इये राहाटी, वर्तत असे ॥ १६० ॥

काय सांकडे कांही मातें, कीं कवणें एकें आर्तें।
आचरें मी धर्मातें, म्हणसी जरी ॥ १६१ ॥

तरी पुरतेपणालागी, आणिकु दुसरा नाहीं जगीं।
ऐसी सामुग्री माझां अंगी, जाणसी तूं ॥ १६२ ॥

मृत गुरूपुत्र आणिला, तो तुवां पवाडा देखिला।
तोही मी उगला, कर्मीं वर्ते ॥ १६३ ॥

     यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः।
     मम वर्त्मानुवर्तंते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ २३ ॥

परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा, साकांक्षु कां होय जैसा।
तयाचि एका उद्देशा -, लागोनियां ॥ १६४ ॥

जे भूतजात सकळ, असे आम्हांचि आधीन केवळ।
ते न व्हावें बरळ, म्हणोनियां ॥ १६५ ॥

     उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्।
     संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २४ ॥

आम्ही पूर्णकाम होऊनी, जरी आत्मस्थिती राहुनी ॥
तरी हे प्रजा कैसेनि, निस्तरेल ॥ १६६ ॥

इहीं आमुची वास पाहावी, मग वर्तती परी जाणावी।
ते लौकिक स्थिती अवघी, नासिली होईल ॥ १६७ ॥

म्हणोनि समर्थु जो एथें, आथिला सर्वज्ञते।
तेणे सविशेषें कर्मातें, त्यजावे ना ॥ १६८ ॥

     सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वंति भारत।
     कुर्याद्विवांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकलोग्रहम् ॥ २५ ॥

देखे फळाचिया आशा, आचरे कामुकु जैसा।
कर्मी बहरु होआवा तैसा, निराशाही ॥ १६९ ॥

जे पुढतपुढती पार्था, हे सकळ लोकसंस्था।
रक्षणीय सर्वथा, म्हणऊनियां ॥ १७० ॥

मार्गाधारे वर्तावें, विश्व हें मोहरें लावावें।
अलौकिक नोहावें, लोकांप्रति ॥ १७१ ॥

     न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम्।
     जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ॥ २६ ॥

जें सायासें स्तन्य सेवी, तें पक्वान्नें केवीं जेवी।
म्हणोनि बाळका जैशीं नेदावीं, धनुर्धरा ॥ १७२ ॥

तैशी कर्मीं जया अयोग्यता, तयाप्रति नैष्कर्म्यता।
न प्रगटावी खेळतां, आदिकरूनी ॥ १७३ ॥

तेथें सत्क्रियाचि लावावी, तेचि एकी प्रशंसावी।
नैष्कर्मींही दावावी, आचरोनि ॥ १७४ ॥

तया लोकसंग्रहालागीं, वर्ततां कर्मसंगी।
तो कर्मबंधु आंगी, वाजेलना ॥ १७५ ॥

जैसी बहुरूपियाची रावो राणी, स्त्रीपुरुषभावो नाही मनीं।
परी लोकसंपादणी, तैशीच करिती ॥ १७६ ॥

     प्रकृते क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः।
     अहंकारविमूढात्मा कर्ताहं इति मन्यते ॥ २७ ॥

देखें पुढिलाचें वोझें, जरी आपुला माथां घेईजे।
तरी सांगे कां न दाटिजे, धनुर्धरा ॥ १७७ ॥

तैसी शुभाशुभें कर्में, जिये निफजति प्रकृतिधर्में।
तियें मूर्ख मतिभ्रमें, मी कर्ता म्हणे ॥ १७८ ॥

ऐसा अहंकाराधिरूढ, एकदेशी मूढ।
तया हा परमार्थ गूढ, प्रगटावा ना ॥ १७९ ॥

हें असो प्रस्तुत, सांगिजेल तुज हित।
तें अर्जुना देऊनि चित्त, अवधारी पां ॥ १८० ॥

     तत्ववित् तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः।
     गुणाः गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ २८ ॥

जे तत्वज्ञियांचां ठायीं, तो प्रकृतिभावो नाहीं।
जेथ कर्मजात पाहीं, निपजत असे ॥ १८१ ॥

ते देहाभिमानु सांडुनी, गुणकर्में वोलांडुनी।
साक्षिभूत होऊनी, वर्तती देहीं ॥ १८२ ॥

म्हणूनि शरीरी जरी होती, तरी कर्मबंधा नाकळती।
जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती, घेपवेना ॥ १८३ ॥

     प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु।
     तानकृत्स्नविदो मन्दान् कृत्स्नविन् न विचालयेत् ॥ २९ ॥

एथ कर्मी तोच लिंपे, जो गुणसंभ्रमें घेपे।
प्रकृतिचेनि आटोपें, वर्ततु असे ॥ १८४ ॥

इंद्रियें गुणाधारें, राहाटती निजव्यापारें।
तें परकर्म बलात्कारें, आपादी जो ॥ १८५ ॥

     मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याद्यात्मचेतसा।
     निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगत्ज्वरः ॥ ३० ॥

परी उचिते कर्में आघवीं, तुवा आचरोनि मज अर्पावीं।
परी चित्तवृत्ती न्यासावी, आत्मरूपीं ॥ १८६ ॥

हें कर्म मी कर्ता, कां आचरेन या अर्था।
ऐसा अभिमानु झणें चित्ता, रिगो देसी ॥ १८७ ॥

तुवां शरीरपरा नोहावें, कामनाजात सांडावें।
मग अवसरोचित भोगावे, भोग सकळ ॥ १८८ ॥

आतां कोदंड घेऊनि हातीं, आरूढ पां इये रथीं।
देईं आलिंगन वीरवृत्ती, समाधानें ॥ १८९ ॥

जगीं कीर्ती रूढवीं स्वधर्माचा मानु वाढवीं।
मग भारापासोनि सोडवी, मेदिनी हे ॥ १९० ॥

आतां पार्था निःशंकु होई, या संग्रामा चित्त देईं।
एथ हें वांचूनि कांही, बोलों नये ॥ १९१ ॥

     ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवः।
     श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३१ ॥

हें अनुपरोध मत माझें, जिहीं परमादरे स्वीकारिजे।
श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे, धनुर्धरा ॥ १९२ ॥

तेही सकळ कर्मी वर्ततु, जाण पां कर्मरहितु।
म्हणोनि हें निश्चितु, करणीय गा ॥ १९३ ॥

     ये त्वेतत्दभ्यसूयंतो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्।
     सर्वज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३२ ॥

नातरी प्रकृतिमंतु होऊनी, इंद्रियां लळा देऊनी।
जे हें माझे मत अव्हेरुनी, ओसंडिती ॥ १९४ ॥

जे सामान्यत्वें लेखिती, अवज्ञा करूनि देखिती।
कां हा अर्थवादु म्हणती, वाचाळपणें ॥ १९५ ॥

ते मोहमदिरा भ्रमले, विषयविखें घारले।
अज्ञानपंकी बुडाले, निभ्रांत मानीं ॥ १९६ ॥

देखें शवाचां हातीं दिधलें, जैसे कां रत्न वायां गेलें।
नातरी जात्यंधा पाहलें, प्रमाण नोहे ॥ १९७ ॥

कां चंद्राचा उदयो जैसा, उपयोगा नवचे वायसा।
मूर्खा विवेकु हा तैसा, रुचेल ना ॥ १९८ ॥

तैसे ते पार्था, जे विमुख या परमार्था।
तयांसी संभाषण सर्वथा, करावे ना ॥ १९९ ॥

म्हणोनि ते न मानिती, आणि निंदाही करूं लागती।
सांगे पतंग काय साहती, प्रकाशातें ॥ २०० ॥

पतंगा दीपीं आलिंगन, तेथ त्यासी अचूक मरण।
तेवीं विषयाचरण, आत्मघाता ॥ २०१ ॥

     सदृश्यं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि।
     प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ ॥

म्हणोनि इंद्रिये एकें, जाणतेनि पुरुखें।
लाळावीं ना कौतुकें, आदिकरूनि ॥ २०२ ॥

हां गा सर्पेंसी खेळों येईल, कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धी जाईल।
सांगे हाळाहाळ जिरेल, सेविलिया ॥ २०३ ॥

देखें खेळतां अग्नि लागला, मग तो न सांवरे जैसा उधवला।
तैसा इंद्रिया लळा दिधला, भला नोहे ॥ २०४ ॥

एर्ह वीं तरी अर्जुना, या शरीरा पराधीना।
कां नाना भोगरचना, मेळवावी ॥ २०५ ॥

आपण सायासेंकरूनि बहुतें, सकळहि समृद्धिजातें।
उदोअस्तु या देहातें, प्रतिपाळावे कां ॥ २०६ ॥

सर्वस्वें शिणोनि एथें, अर्जवावीं संपत्तिजातें।
तेणें स्वधर्मु सांडुनी देहातें, पोखावें काई ॥ २०७ ॥

मग हें तंव पांचमेळावा, शेखीं अनुसरेल पंचत्वा।
ते वेळीं केला कें गिंवसावा, शीणु आपुला ॥ २०८ ॥

म्हणूनि केवळ देहभरण, ते जाणें उघडी नागवण।
यालागी एथ अंतःकरण, देयावें ना ॥ २०९ ॥

     इंद्रियस्येंद्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ।
     तयोर्न वशमागच्छेत् तौ ह्यस्य परिपंथिनौ ॥ ३४ ॥

एर्ह वीं इंद्रियाचियां अर्था -, सारिखा विषयो पोखितां।
संतोषु कीर चित्ता, आपजेल ॥ २१० ॥

परी तो संवचोराचा संगु, जैसा नावेक स्वस्थु।
जंव नगराचा प्रांतु, सांडिजेना ॥ २११ ॥

बापा विषाची मधुरता, झणे आवडी उपजे चित्ता।
परी तो परिणाम विचारितां, प्राणु हरी ॥ २१२ ॥

देखें इंद्रियीं कामु असे, तो लावी सुखदुराशे।
जैसा गळीं मीनु आमिषें, भुलविजे गा ॥ २१३ ॥

परी तयामाजि गळु आहे, जो प्राणातें घेऊनि जाये।
तो जैसा ठाउवा नोहे, झांकलेपणें ॥ २१४ ॥

तैसें अभिलाषें येणें कीजेल, जरी विषयाची आशा कीजेल।
तरी वरपडा होईजेल, क्रोधानळा ॥ २१५ ॥

जैसा कवळोनियां पारधी, घातेचिये संधी।
आणि मृगातें बुद्धीं, साधावया ॥ २१६ ॥

एथ तैसीची परी आहे, म्हणूनि संगु हा तुज नोहे।
पार्था दोन्ही कामक्रोध हे, घातुक जाणें ॥ २१७ ॥

म्हणऊनि हा आश्रयोचि न करावा, मनींही आठवो न धरावा।
एकु निजवृत्तीचा वोलावा, नासों नेदीं ॥ २१८ ॥

     श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्।
     स्वधर्मे निधनम् श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३५ ॥

अगा स्वधर्मु हा आपुला, जरि कां कठिणु जाहला।
तरी हाचि अनुष्ठिला, भला देखें ॥ २१९ ॥

येरू आचारु जो परावा, तो देखतां कीर बरवा।
परि आचरतेनि आचरावा, आपुलाचि ॥ २२० ॥

सांगे शूद्रघरीं आघवीं, पक्वाने आहाति बरवीं।
तीं द्विजें केवीं सेवावीं, दुर्बळु जरी जाहला ॥ २२१ ॥

हें अनुचित कैसेनि कीजे, अप्राप्य केवीं इच्छिजे।
अथवा इच्छिलेंही पाविजे, विचारीं पां ॥ २२२ ॥

तरी लोकांचीं धवळारें, देखोनियां मनोहरें।
असतीं आपुलीं तणारें, मोडावीं केवीं ॥ २२३ ॥

हें असो वनिता आपुली, कुरुप जरी जाहली।
तरी भोगितां तेचि भली, जियापरी ॥ २२४ ॥

तेवीं आवडे सांकडु, आचरता जरी दुवाडु।
तरी स्वधर्मचि सुरवाडु, पारत्रिकीचा ॥ २२५ ॥

हां गा साकर आणि दूध, हें गौल्य कीर प्रसिद्ध।
परी कृमीदोषीं विरुद्ध, घेपें केवीं ॥ २२६ ॥

ऐसेनिही जरी सेविजेल, तरी ते आळुकीची उरेल।
जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल, धनुर्धरा ॥ २२७ ॥

म्हणोनि आणिकांसी जे विहीत, आणि आपणपेयां अनुचित।
तें नाचरावे जरी हित, विचारिजे ॥ २२८ ॥

या स्वधर्मातें अनुष्ठितां, वेचु होईल जीविता।
तोहि निका वर उभयतां, दिसतसे ॥ २२९ ॥

ऐसें समस्तसुरशिरोमणी, बोलिले जेथ श्रीशार्ङगपाणी।
तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी, असे देवा ॥ २३० ॥

हें जें तुम्हीं सांगितलें, तें सकळ कीर म्यां परिसलें।
परि पुसेन कांही आपुले, अपेक्षित ॥ २३१ ॥

     अर्जुन उवाच: अथ केन प्रयुकोऽयं पापं चरति पूरुषः।
                 अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३६ ॥

तरी देवा हें ऐसें कैसें, जे ज्ञानियांचीही स्थितीही भ्रंशे।
मार्ग सांडुनि अनारिसे, चालत देखों ॥ २३२ ॥

सर्वज्ञुही जे होती, हे उपायही जाणती।
तेही परधर्में व्यभिचरति, कवणें गुणें ॥ २३३ ॥

बीजा आणि भुसा, अंधु निवाडु नेणे जैसा।
नावेक देखणाही तैसा, बरळे कां पां ॥ २३४ ॥

जे असता संगु सांडिती, तेचि संसर्गु करिता न धाती।
वनवासीही सेविती, जनपदातें ॥ २३५ ॥

आपण तरी लपती, सर्वस्वें पाप चुकविती।
परी बलात्कारे सुइजती, तयाचिमाजी ॥ २३६ ॥

जयांची जीवें घेती विवसी, तेचि जडोनि ठाके जीवेंसीं।
चुकविती ते गिंवसी, तयातेंचि ॥ २३७ ॥

ऐस बलात्कारु एकु दिसे, तो कवणाचा एथ आग्रहो असे।
हें बोलावे हृषिकेशें, पार्थु म्हणे ॥ २३८ ॥

     श्रीभगवानुवाच: काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः।
                  महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३७ ॥

तंव हृदयकमळारामु, जो योगियांचा निष्कामकामु।
तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु, सांगेन आइक ॥ २३९ ॥

तरी हे कम क्रोधु पाहीं, जयांते कृपेची साठवण नाहीं।
हें कृतांताचां ठायीं, मानिजती ॥ २४० ॥

हे ज्ञाननिधीचे भुजंग, विषयदरांचे वाघ।
भजनमार्गीचे मांग, मारक जे ॥ २४१ ॥

हे देहदुर्गीचे धोंड, इंद्रियग्रामीचे कोंड।
यांचे व्यामोहादिक बंड, जगामाजि ॥ २४२ ॥

हे रजोगुण मानसाचे, समूळ आसुरियेचे।
धायपण ययांचे, अविद्या केले ॥ २४३ ॥

हे रजाचे कीर जाहले, परी तमासी पढियंते भले।
तेणें निजपद यां दिधले, प्रमादमोह ॥ २४४ ॥

हे मृत्यूचां नगरीं, मानिजति निकियापरी।
जे जीविताचे वैरी, म्हणऊनियां ॥ २४५ ॥

जयांसि भुकेलियां आमिषा, हें विश्व न पुरेचि घांसा।
कुळवाडी यांची आशा, चाळित असे ॥ २४६ ॥

कौतुकें कवळितां मुठीं, जिये चौदा भुवनें थेंकुटीं।
तें भ्रांति तिये धाकुटी, वाल्हीदुल्ही ॥ २४७ ॥

जे लोकत्रयाचें भातुके, खेळताचि खाय कवतिकें।
तिच्या दासीपणाचेनि बिकें, तृष्णा जिये ॥ २४८ ॥

हें असो मोहे मानिजे, यांते अहंकार घेपे दीजे।
जेणे जग आपुलेनि भोजें, नाचवित असे ॥ २४९ ॥

जेणें सत्याचा भोकसा काढिला, मग अकृत्य तृणकुटा भरिला।
तो दंभु रूढविला, जगीं इहीं ॥ २५० ॥

साध्वी शांती नागवली, मग माया मांगी शृंगारिली।
तियेकरवी विटाळविली, साधुवृंदे ॥ २५१ ॥

इहीं विवेकाची त्राय फेडिली, वैराग्याची खाली काढिली।
जितया मान मोडिली, उपशमाची ॥ २५२ ॥

इहीं संतोषवन खांडिले, धैर्यदुर्ग पाडिले।
आनंदरोप सांडिले, उपडूनियां ॥ २५३ ॥

इहीं बोधाची रोपे लुंचिली, सुखाची लिपी पुसली।
जिव्हारीं आगी सूदली, तापत्रयाची ॥ २५४ ॥

हे आंगा तव घडले, जीवींचि आथी जडले।
परी नातुडती गिंवसले, ब्रह्मादिकां ॥ २५५ ॥

हें चैतन्याचे शेजारी, वसती ज्ञानाचां एका हारीं।
म्हणोनि प्रवर्तले महामारी, सांवरती ना ॥ २५६ ॥

हें जळेंवीण बुडविती, आगीविण जाळिती।
न बोलता कवळिती, प्राणियांते ॥ २५७ ॥

हे शस्त्रेविण साधिती, दोरेविण बांधिती।
ज्ञानियासी तरी वधिती, पैज घेऊनि ॥ २५८ ॥

चिखलेंवीण रोविती, पाशिकेंवीण गोंविती।
हे कवणाजोगे न होती, आंतौटेपणें ॥ २५९ ॥

     धूमेनाऽव्रियते वन्हिर्यथादर्शो मलेन च।
     येथोल्बेनावृत्तो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥ ३८ ॥

जैसी चंदनाची मुळी, गिंवसोनी घेपे व्याळीं।
ना तरी उल्बाची खोळी, गर्भस्थासी ॥ २६० ॥

कां प्रभावीण भानु, धूमेंवीण हुताशनु।
जैसा दर्पण मळहीनु, कहींच नसे ॥ २६१ ॥

तैसें इहीविण एकलें, आम्हीं ज्ञान नाही देखिलें।
जैसें कोंडेनि पां गुंतलें, बीज निपजे ॥ २६२ ॥

     आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा।
     कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणतलेन च ॥ ३९ ॥

तैसें ज्ञान तरी शुद्ध, परी इहीं असे प्ररुद्ध।
म्हणोनि तें अगाध, होऊनि ठेलें ॥ २६३ ॥

आधी यांते जिणावें, मग तें ज्ञान पावावें।
तंव पराभवो न संभवे, रागद्वेषां ॥ २६४ ॥

यांते साधावयालागी, जें बळ जाणिजे अंगी।
तें इंधन जैसें आगी, सावावो होय ॥ २६५ ॥

     इंद्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते।
     एतैरविमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० ॥

तैसे उपाय कीजती जे जे, ते यांसीचि होती विरजे।
म्हणोनि हटियांते जिणिजे, इहींचि जगीं ॥ २६६ ॥

ऐसियांही सांकडां बोला, एक उपायो आहे आहे भला।
तो करितां जरी आंगवला, तरी सांगेन तुज ॥ २६७ ॥

     तस्मात् त्वमिंद्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ।
     पाप्मानं प्रहि ह्येनं ज्ञान्विज्ञाननाशनम् ॥ ४१ ॥

यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें, एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें वियें।
आधी निर्दळूनि घालीं तियें, सर्वथैव ॥ २६८ ॥

     इंद्रियाणि पराण्याहुरिंद्रियेभ्यः परं मनः।
     मनसस्तु परा बुद्धियोर् बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥

मग मनाची धांव पारुषेल, आणि बुद्धीची सोडवण होईल।
इतुकेनि थारा मोडेल, या पापियांचा ॥ २६९ ॥

     एवं बुद्धे परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना।
     जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ४३ ॥

हें अंतरीहूनि जरी फिटले, तरी निभ्रांत जाण निवटले।
जैसें रश्मीवीण उरले, मृगजळ नाही ॥ २७० ॥

तैसे रागद्वेष जरी निमाले, तरी ब्रह्मीचें स्वराज्य आलें।
मग तो भोगी सुख आपुलें, आपणचि ॥ २७१ ॥

जे गुरुशिष्यांची गोठी, पदपिंडाची गांठी।
तेथ स्थिर राहोनि नुठीं, कवणे काळीं ॥ २७२ ॥

ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो, देवी लक्ष्मीयेचा नाहो।
राया ऐक देवदेवो, बोलता जाहला ॥ २७३ ॥

आतां पुनरपि तो अनंतु, आद्य एकी मातु।
सांगेल तेथ पंडुसुतु, प्रश्नु करील ॥ २७४ ॥

तया बोलाचा हन पाडु, का रसवृत्तीचा निवाडु।
येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु, श्रवणसुखाचा ॥ २७५ ॥

ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तिचा, चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा।
मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा, भोग बापा ॥ २७६ ॥

॥ अध्याय तिसरा समाप्त ॥