Changes

}}
<poem>
<span class="upnishad_mantra">
हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।
तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः॥२- ३७॥
</span>
सो अर्जुन! दृढ़ निश्चय करिकै ,
उठ , जुद्ध कौ अब तत्पर हुइ जा .
यदि मरै स्वर्ग निश्चय मिलिहै,
यदि जिए धरा को नृप हुइ जा
<span class="upnishad_mantra">सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ।ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि॥२- ३८॥</span>
जय और पराजय लाभ हानि ,
सुख दुःख में भाव समत्व भयो,
यहि भावः सों जुद्ध करौ अर्जुन!
तो नैकु न पाप सों युक्त भयो
<span class="upnishad_mantra">एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु।बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि॥२- ३९॥</span>
यहि ज्ञान परक सब ज्ञान कहयो,
निष्काम परक अब पार्थ सुनौ,
अथ कर्म के बंध विनाश करौ ,
निष्काम कौ योग करौ व् गुनौ
<span class="upnishad_mantra">नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते।स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्॥२- ४०॥</span>
निष्काम करम कौ योग महा,
फल रूप को दोष भी होत नहीं,
भावः सिन्धु तरति हैं जन सोऊ,
भय जन्म मरन मिटहैं सबहीं
<span class="upnishad_mantra">व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन।बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्॥२- ४१॥</span>
निष्कामहूँ मारग कुरुनन्दन ,
निश्चय मति एक ही होत तथा.
बिनु ज्ञान जनान सकामी की,
मति भेद अनंता होत यथा
<span class="upnishad_mantra">यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः।वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः॥२- ४२॥</span>
जिन होत सकामी तिन जन की,
फल रूप में प्रीति प्रतीति घनी,
तिन भोग करम जीवन मृत्यु ,
पुनि आवागमन की रीति बनी
<span class="upnishad_mantra">कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम्।क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति॥२- ४३॥</span>
फल करमन कौ ऐश्वर्य घन्यो,
अविवेकी जन कौ मोहत है,
मधु बानी माहीं कहत जग में ,
यही मांहीं सबहीं सुख होवत हैं
<span class="upnishad_mantra">भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम्।व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते॥२- ४४॥</span>
जिन भोगन माहीं प्रतीति घनी,
तिनको यहि बानी मोहत है,
मति नैकु न होवत निर्णय की,
तिन मिथ्य प्रलोभन सोहत है
<span class="upnishad_mantra">त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन।निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्॥२- ४५॥</span>
सब वेद प्रकाशक हैं जग में,
तू अर्जुन निष्कामी हुइ जा.
बन योग-क्षेम सुख-दुःख विहीन,
नित स्थित आत्म रमण हुइ जा
<span class="upnishad_mantra">यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके।तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः॥२- ४६॥</span>
परिपूरण जलनिधि जाहि मिलै,
तिन कौन प्रयोजन छोटन सों.
अथ ब्रह्म ज्ञान जिन विप्रन कौ,
वे का करिबौ, इन वेदन सों
<span class="upnishad_mantra">कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥२- ४७॥</span>
अधिकार तेरौ बस करमन में,
फल करमन में नैकहूँ नाहीं .
करमन में तबहूँ प्रीति रहै,
अकर्मठता सों नेह नहीं
<span class="upnishad_mantra">योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय।सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते॥२- ४८॥</span>
आसक्ति त्याग धनञ्जय हे !
तू सिद्धि असिद्धिन सम हुइ जा .
योग-स्थित भाव समत्व हिया,
धरि भाव हिया तू जुद्ध में जा
<span class="upnishad_mantra">दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनंजय।बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः॥२- ४९॥</span>
जिन बुद्धि योग सों कर्म सकाम,
करैं अति तुच्छ हैं , दीन वही.
जिन बुद्धि समत्व सहाय लियौ,
किरपा सों कृपालु के हीन नहीं
<span class="upnishad_mantra">बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते।तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्॥२- ५०॥</span>
जिन बुद्धि समत्व , वे पुण्य पाप ,
बंधन मांहीं लपटात नहीं,
जिन बुद्धि समत्व सों योग भयौ,
जना पावति ब्रह्म विराट वही
<span class="upnishad_mantra">कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः।जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्॥२- ५१॥</span>
अस बुद्धि योग सों ज्ञानी जना,
फल करमन बंधन सों छुटीहैं
अथ जनम के बंधन छूट अमर
पद पावै परम प्रभु सों मिलिहैं
<span class="upnishad_mantra">यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति।तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च॥२- ५२॥</span>
जेहि काल मोह के दल-दल सों
हे अर्जुन !बुद्धि तोरी उबरै
तब पायौ विराग यथारथ में,
यहि ज्ञान सों ही तौ जनम संवरे
<span class="upnishad_mantra">श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला।समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि॥२- ५३॥</span>
हे अर्जुन! जब तेरी मति को,
सिद्धांत विविध भरमावत हों,
तब ब्रह्म को रूप अचल स्थिर ,
करि चित्त में योग कौ साधत हैं
<span class="upnishad_mantra">स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव।स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्॥२- ५४॥</span>
अर्जुन उवाच
हे केशव! स्थित प्रज्ञ कहाँ ?
का बात विशेषहूँ होत कहौ?
का लक्षण और कैसे डोलै?
<span class="upnishad_mantra">प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान्।आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते॥२- ५५॥</span>
सुनि अर्जुन! स्थित प्रज्ञ जना,
मन मांही बसी जब चाह तजै.
तब आतमा से हू आतमा में,
संतुष्ट, कौ स्थित प्रज्ञ कहैं
<span class="upnishad_mantra">दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः।वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते॥२- ५६॥</span>
सुख दुःखन बिनु उद्वेग रहै,
भय राग क्रोध सों अज्ञ जना.
और बीत गयी स्पर्हा भी
अस मुनि ही स्थित प्रज्ञ मना
<span class="upnishad_mantra">यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम्।नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥२- ५७॥</span>
बहु भांति सनेह विहीन रहैं
तबहूँ नाहीं रागहिं द्वेष करें,
शुभ और अशुभ सम भाव हिया,
वही स्थिर बुद्धि विशेष नरे
<span class="upnishad_mantra">यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः।इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥२- ५८॥</span>
जस कच्छप अंग समेट त है,
इन्द्रिन कौ इन्द्रिन विषयन सौं,
तस लेत समेट महा ज्ञानी
और स्थिर बुद्धि वही जन सों
<span class="upnishad_mantra">विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः।रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते॥२- ५९॥</span>
सब राग विनासन होत नहीं,
पर होत परे वे विषयन सों.
पर इनके राग परे हुइ के
पर ब्रह्महिं लय होवत मन सों
<span class="upnishad_mantra">यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः।इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः॥२- ६०॥</span>
नित यज्ञ करैं, तिन ज्ञानिन कौ
भी मन प्रमथित हुइ जात कभी.
इन इन्द्रिन सों सब हारि गए .
मति ज्ञानिहूँ की हरि लेत सभी
<span class="upnishad_mantra">तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः।वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥२- ६१॥</span>
वश मांहीं करै तिन इन्द्रिन कौ,
फिरि चित्त समाहित होत जना.
अथ मोरे परायण होवत जो,
अचला चित संयत होत मना
<span class="upnishad_mantra">ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते।सङ्गात्संजायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते॥२- ६२॥</span>
जिन चित्त मांही विषयन चिंतन,
धरि विषयन में आसक्ति घनी.
आसक्ति सों अनुराग, राग में ,
बाधा क्रोध, निमित्त बनी
<span class="upnishad_mantra">क्रोधाद्भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः।स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति॥२- ६३॥</span>
पुनि क्रोध सों ही अविवेक बढ्यो,
अविवेक सों सुमिरन क्षीण भयो.
पुनि ज्ञान विवेक विनाशन सों ,
सब श्रेयस साधन हीन भयो
<span class="upnishad_mantra">रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन्।आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति॥२- ६४॥</span>
जिनके मन अंतर्मन हे अर्जुन!
बहु रागहिं द्वेशन मुक्त भये,
तिन इन्द्रिय भोगन भोग के हूँ ,
निज पावनता सों युक्त भये
<span class="upnishad_mantra">प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते॥२- ६५॥</span>
जिनके हिय मांही पावनता,
तिनके दुःख और उद्वेग गए,
जिनके हिय हरषित तासु मति ,
बिनु संशय संयत वेगि भये
<span class="upnishad_mantra">नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्॥२- ६६॥</span>
जिन साधन हीन तो बुद्धि कहाँ?,
और बुद्धिहीन के भाव कहाँ?
जिन भावहीन तिन शांति हीन,
बिनु शांति भाव सुख भाव कहाँ?
<span class="upnishad_mantra">इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनु विधीयते।तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि॥२- ६७॥</span>
बहु विषयन में इन्द्रिय विचरे,
जेहि इन्द्रिय सों मन मेल करे.
वही एक हरन मति ऐसी करै ,
जस वायु जल माहीं नाव हरे
<span class="upnishad_mantra">तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः।इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥२- ६८॥</span>
जेहि मानुष की हे! महाबाहो !
सब इन्द्रिय, इन्द्रिन विषयन को,
करै वश में स्थितप्रज्ञ वही,
वही अतिशय प्रिय मधुसूदन को
<span class="upnishad_mantra">या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः॥२- ६९॥</span>
जो रात है भौतिक प्रानिन की,
सो प्रात है यौगिक योगन की,
जो प्रात है ऐहिक जन-जन की,
सो रात है यौगिक योगन की
<span class="upnishad_mantra">आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी॥२- ७०॥</span>
बहु भांति विविध सब नद नदियाँ ,
जस सागर माहीं समावत हैं,
तस स्थित प्रज्ञ भी काम विहीन हो,
शांति परम अति पावत है
<span class="upnishad_mantra">विहाय कामान्यः सर्वान् पुमांश्चरति निःस्पृहः।निर्ममो निरहंकारः स शान्तिमधिगच्छति॥२- ७१॥</span>
जो मानुष ममता काम अहंता,
त्याग सों निस्पृह होवत है,
वही पावै परम परमेश्वर को,
अथ शांति परम कौ सेवत है
<span class="upnishad_mantra">एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति।स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति॥२- ७२॥</span>
हे अर्जुन! ब्रह्म समाहित जो,
तस मानुष की यही गति है,
41
edits