Last modified on 9 जुलाई 2014, at 14:23

उपदेशसाहस्री / उपदेश १३ / आदि शंकराचार्य

अचक्षुष्ट्वान् न दृष्टिर्मे तथाश्रोतस्य का श्रुतिः।
 अवाक्त्वान् न तु वक्तिः स्यादमनस्त्वान् मतिः कुतः॥

अप्राणस्य न कर्मास्ति बुद्ध्यभावे न वेदिता।
 विद्याविद्ये ततो न स्तश्चिन्मात्रज्योतिषो मम॥

नित्यमुक्तस्य शुद्धस्य कूटस्थस्याविचालिनः।
 अमृतस्याक्षरस्यैवमशरीरस्य सर्वदा॥

जिघत्सा वा पिपासा वा शोकमोहौ जरामृती।
 न विद्यन्तेऽशरीरत्वाद् व्योमवद् व्यापिनो मम॥

अस्पर्शत्वान् न मे स्पृष्टिर्नाजिह्वत्वाद् रसज्ञता।
 नित्यविज्ञानरूपस्य ज्ञानाज्ञाने न मे सदा॥

या तु स्यान् मानसी वृत्तिश्चाक्षुष्का रूपरञ्जना।
 नित्यमेवात्मनो दृष्ट्या नित्यया दृश्यते हि सा॥

तथान्येन्द्रिययुक्ता या वृत्तयो विषयाञ्जनाः।
 स्मृती रागादिरूपा च केवलान्तर्मनस्यपि॥

मानस्यस्तद्वदन्यस्य दृश्यन्ते स्वप्नवृत्तयः।
 द्रष्टुर्दृष्टिस्ततो नित्या शुद्धानन्ता च केवला॥

अनित्या साविशुद्धेति गृह्यतेऽत्राविवेकतः।
 सुखी दुःखी तथा चाहं दृश्ययोपाधिभूतया॥

मूढया मूढ इत्येवं शुद्धया शुद्ध इत्यपि।
 मन्यते सर्वलोकोऽयं येन संसारं ऋच्छति॥

अचक्षुष्ट्वादिशास्त्रोक्तं सबाह्याभ्यन्तरं ह्यजम्।
 नित्यमुक्तमिहात्मानं मुमुक्षुश्चेत् सदा स्मरेत्॥

अचक्षुष्ट्वादिशास्त्राच् च नेन्द्रियाणि सदा मम।
 अप्राणो ह्यमनाः शुभ्र इति चाथर्वणे वचः॥

शब्दादीनामभावश्च श्रूयते मम काठके।
 अप्राणो ह्यमना यस्मादविकारी सदा ह्यहम्॥

विक्षेपो नास्ति तस्मान् मे न समाधिस्ततो मम।
 विक्षेपो वा समाधिर्वा मनसः स्याद् विकारिणः॥

अमनस्कस्य शुद्धस्य कथं तत् स्याद् द्वयं मम।
 अमनस्त्वाविकारित्वे विदेहव्यापिनो मम॥

इत्येतद् यावदज्ञानं तावत् कार्यं ममाभवत्।
 नित्यमुक्तस्य शुद्धस्य बुद्धस्य च सदा मम॥

समाधिर्वासमाधिर्वा कार्यं वान्यत् कुतो भवेत्।
 मां हि ध्यात्वा च बुद्ध्वा च मन्यन्ते कृतकृत्यताम्॥

अहं ब्रह्मास्मि सर्वोऽस्मि शुद्धो बुद्धोऽसितः सदा।
 अजः सर्वग एवाहमजरश्चामृतोऽक्षयः॥

मदन्यः सर्वभूतेषु बोद्धा कश्चिन् न विद्यते।
 कर्माध्यक्षश्च साक्षी च चेता नित्योऽगुणोऽद्वयः॥

न सच् चाहं न चासच् च नोभयं केवलः शिवः।
 न मे संध्या न रात्रिर्वा नाहर्वा सर्वदा दृशेः॥

सर्वमूर्तिवियुक्तं यद् यथा खं सूक्ष्ममद्वयम्।
 तेनाप्यस्मि विनाभूतं ब्रह्मैवाहं तथाद्वयम्॥

ममात्मास्य त आत्मेति भेदो व्योम्नो यथा भवेत्।
 एकस्य सुषिभेदेन तथा मम विकल्पितः॥

भेदोऽभेदस्तथा चैको नाना चेति विकल्पितम्।
 ज्ञेयं ज्ञाता गतिर्गन्ता मय्येकस्मिन् कुतो भवेत्॥

न मे हेयं न चादेयमविकारी यतो ह्यहम्।
 सदा मुक्तस्तथा शुद्धः सदा बुद्धोऽगुणोऽद्वयः॥

इत्येवं सर्वदात्मानां विद्यात् सर्वं समाहितः।
 विदित्वा मां स्वदेहस्थं ऋषिर्मुक्तो ध्रुवो भवेत्॥

कृतकृत्यश्च सिद्धश्च योगी ब्राह्मण एव च ।
 यदैवं वेद तत्त्वार्थमन्यथा ह्यात्महा भवेत्॥

वेदार्थो निश्चितो ह्येष समासेन मयोदितः।
 संन्यासिभ्यः प्रवक्तव्यः शान्तेभ्यः शिष्टबुद्धिना॥