ज्ञानेश्वरी / अध्याय अकरावा / संत ज्ञानेश्वर
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ एकादशोऽध्यायः - अध्याय अकरावा,।
। विश्वरूपदर्शनयोगः।
आतां यावरी एकादशीं, कथा आहे दोहीं रसीं,
येथ पार्था विश्वरूपेंसीं, होईल भेटी ॥ १ ॥
जेथ शांताचिया घरा, अद्भुत आला आहे पाहुणेरा,
आणि येरांही रसां पांतिकरां, जाहला मानु ॥ २ ॥
अहो वधुवरांचिये मिळणीं, जैशी वराडियां लुगडीं लेणीं,
तैसे देशियेच्या सुखासनीं, मिरविले रस ॥ ३ ॥
परी शांताद्भुत बरवे, जे डोळियांच्या अंजुळीं घ्यावें,
जैसे हरिहर प्रेमभावें, आले खेंवा ॥ ४ ॥
ना तरी अंवसेच्या दिवशीं, भेटलीं बिंबें दोनी जैशीं,
तेवीं एकवळा रसीं, केला एथ ॥ ५ ॥
मीनले गंगेयमुनेचे ओघ, तैसें रसां जाहलें प्रयाग,
म्हणौनि सुस्नात होत जग, आघवें एथ ॥ ६ ॥
माजीं गीता सरस्वती गुप्त, आणि दोनी रस ते ओघ मूर्त,
यालागीं त्रिवेणी हे उचित, फावली बापा ॥ ७ ॥
एथ श्रवणाचेनि द्वारें, तीर्थीं रिघतां सोपारें,
ज्ञानदेवो म्हणे दातारें, माझेनि केलें ॥ ८ ॥
तीरें संस्कृताचीं गहनें, तोडोनि मऱ्हाठियां शब्दसोपानें,
रचिली धर्मनिधानें, श्रिइनिवृत्तिदेवें ॥ ९ ॥
म्हणौनि भलतेणें एथ सद्भावें नाहावें, प्रयागमाधव विश्वरूप पहावें,
येतुलेनि संसारासि द्यावें, तिळोदक ॥ १० ॥
हें असो ऐसें सावयव, एथ सासिन्नले आथी रसभाव,
तेथ श्रवणसुखाची राणीव, जोडली जगा ॥ ११ ॥
जेथ शांताद्भुत रोकडे, आणि येरां रसां पडप जोडे,
हें अल्पचि परी उघडें, कैवल्य एथ ॥ १२ ॥
तो हा अकरावा अध्यायो, जो देवाचा आपणपें विसंवता ठावो,
परी अर्जुन सदैवांचा रावो, जो एथही पातला ॥ १३ ॥
एथ अर्जुनचि काय म्हणों पातला, आजि आवडतयाही सुकाळु जाहला,
जे गीतार्थु हा आला, मऱ्हाठिये ॥ १४ ॥
याचिलागीं माझें, विनविलें आइकिजे,
तरी अवधान दीजे, सज्जनीं तुम्ही ॥ १५ ॥
तेवींचि तुम्हां संतांचिये सभे, ऐसी सलगी कीर करूं न लभे,
परी मानावें जी तुम्ही लोभें, अपत्या मज ॥ १६ ॥
अहो पुंसा आपणचि पढविजे, मग पढे तरी माथा तुकिजे,
कां करविलेनि चोजें न रिझे, बाळका माय ॥ १७ ॥
तेवीं मी जें जें बोलें, तें प्रभु तुमचेंचि शिकविलें,
म्हणौनि अवधारिजो आपुलें, आपण देवा ॥ १८ ॥
हें सारस्वताचें गोड, तुम्हींचि लाविलें जी झाड,
तरी आतां अवधानामृतें वाड, सिंपोनि कीजे ॥ १९ ॥
मग हें रसभाव फुलीं फुलेल, नानार्थ फळभारें फळा येईल,
तुमचेनि धर्में होईल, सुरवाडु जगा ॥ २० ॥
या बोला संत रिझले, म्हणती तोषलों गा भलें केलें,
आतां सांगैं जें बोलिलें, अर्जुनें तेथ ॥ २१ ॥
तंव निवृत्तिदास म्हणे, जी कृष्णार्जुनांचें बोलणें,
मी प्राकृत काय सांगों जाणें, परी सांगवा तुम्ही ॥ २२ ॥
अहो रानींचिया पालेखाइरा, नेवाणें करविले लंकेश्वरा,
एकला अर्जुन परी अक्षौहिणी अकरा, न जिणेचि काई ? ॥ २३ ॥
म्हणौनि समर्थ जें जें करी, तें न हो न ये चराचरीं,
तुम्ही संत तयापरी, बोलवा मातें ॥ २४ ॥
आतां बोलिजतसें आइका, हा गीताभाव निका,
जो वैकुंठनायका-, मुखौनि निघाला ॥ २५ ॥
बाप बाप ग्रंथ गीता, जो वेदीं प्रतिपाद्य देवता,
तो श्रीकृष्ण वक्ता, जिये ग्रंथीं ॥ २६ ॥
तेथिंचे गौरव कैसें वानावें, जें श्रीशंभूचिये मती नागवे,
तें आतां नमस्कारिजे जीवेंभावें, हेंचि भलें ॥ २७ ॥
मग आइका तो किरीटी, घालूनि विश्वरूपीं दिठी,
पहिली कैसी गोठी, करिता जाहला ॥ २८ ॥
हें सर्वही सर्वेश्वरु, ऐसा प्रतीतिगत जो पतिकरु,
तो बाहेरी होआवा गोचरु, लोचनांसी ॥ २९ ॥
हे जिवाआंतुली चाड, परी देवासि सांगतां सांकड,
कां जें विश्वरूप गूढ, कैसेनि पुसावें ? ॥ ३० ॥
म्हणे मागां कवणीं कहीं, जें पढियंतेनें पुसिलें नाहीं,
ते सहसा कैसें काई, सांगा म्हणों ? ॥ ३१ ॥
मी जरी सलगीचा चांगु, तरी काय आइसीहूनी अंतरंगु,
परी तेही हा प्रसंगु, बिहाली पुसों ॥ ३२ ॥
माझी आवडे तैसी सेवा जाहली, तरी काय होईल गरुडाचिया येतुली ?,
परी तोही हें बोली, करीचिना ॥ ३३ ॥
मी काय सनकादिकांहूनि जवळां, परी तयांही नागवेचि हा चाळा,
मी आवडेन काय प्रेमळां, गोकुळींचिया ऐसा ? ॥ ३४ ॥
तयांतेंही लेकुरपणें झकविलें, एकाचे गर्भवासही साहिले,
परी विश्वरूप हें राहविलें, न दावीच कवणा ॥ ३५ ॥
हा ठायवरी गुज, याचिये अंतरीचें हें निज,
केवीं उराउरी मज, पुसों ये पां ? ॥ ३६ ॥
आणि न पुसेंचि जरी म्हणे, तरी विश्वरूप देखिलियाविणें,
सुख नोहेचि परी जिणें, तेंही विपायें ॥ ३७ ॥
म्हणौनि आतां पुसों अळुमाळसें, मग करूं देवा आवडे तैसें,
येणें प्रवर्तला साध्वसें, पार्थु बोलों ॥ ३८ ॥
परी तेंचि ऐसेनि भावें, जें एका दों उत्तरांसवें,
दावी विश्वरूप आघवें, झाडा देउनी ॥ ३९ ॥
अहो वांसरूं देखिलियाचिसाठीं, धेनु खडबडोनि मोहें उठी,
मग स्तनामुखाचिये भेटी, काय पान्हा धरे ? ॥ ४० ॥
पाहा पां तया पांडवाचेनि नांवें, जो कृष्ण रानींही प्रतिपाळूं धावे,
तयांतें अर्जुनें जंव पुसावें, तंव साहील काई ? ॥ ४१ ॥
तो सहजेंचि स्नेहाचें अवतरण, आणि येरु स्नेहा घातलें आहे माजवण,
ऐसिये मिळवणी वेगळेपण, उरे हेंचि बहु ॥ ४२ ॥
म्हणौनि अर्जुनाचिया बोलासरिसा, देव विश्वरूप होईल आपैसा,
तोचि पहिला प्रसंगु ऐसा, ऐकिजे तरी ॥ ४३ ॥
अर्जुन उवाच।
मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम्।
यत्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ १॥
मग पार्थु देवातें म्हणे, जी तुम्ही मजकारणें,
वाच्य केलें जें न बोलणें, कृपानिधे ॥ ४४ ॥
जैं महाभूतें ब्रह्मीं आटती, जीव महदादींचे ठाव फिटती,
तैं जें देव होऊनि ठाकती, तें विसवणें शेषींचें ॥ ४५ ॥
होतें हृदयाचिये परिवरीं, रोंविलें कृपणाचिये परी,
शब्दब्रह्मासही चोरी, जयाची केली ॥ ४६ ॥
तें तुम्हीं आजि आपुलें, मजपुढां हियें फोडिलें,
जया अध्यात्मा वोवाळिलें, ऐश्वर्य हरें ॥ ४७ ॥
ते वस्तु मज स्वामी, एकिहेळां दिधली तुम्ही,
हें बोलों तरी आम्ही, तुज पावोनि कैंचे ॥ ४८ ॥
परी साचचि महामोहाचिये पुरीं, बुडालेया देखोनि सीसवरी,
तुवां आपणपें घालोनि श्रीहरी, मग काढिलें मातें ॥ ४९ ॥
एक तूंवांचूनि कांहीं, विश्वीं दुजियाची भाष नाहीं,
कीं आमुचें कर्म पाहीं, जे आम्हीं आथी म्हणों ॥ ५० ॥
मी जगीं एक अर्जुनु, ऐसा देहीं वाहे अभिमानु,
आणि कौरवांतें इयां स्वजनु, आपुलें म्हणें ॥ ५१ ॥
याहीवरी यांतें मी मारीन, म्हणें तेणें पापें कें रिगेन,
ऐसें देखत होतों दुःस्वप्न, तों चेवविला प्रभु ॥ ५२ ॥
देवा गंधर्वनगरीची वस्ती, सोडूनि निघालों लक्ष्मीपती,
होतों उदकाचिया आर्ती, रोहिणी पीत ॥ ५३ ॥
जी किरडूं तरी कापडाचें, परी लहरी येत होतिया साचें,
ऐसें वायां मरतया जीवाचें, श्रेय तुवां घेतलें ॥ ५४ ॥
आपुलें प्रतिबिंब नेणता, सिंह कुहां घालील देखोनि आतां,
ऐसा धरिजे तेवीं अनंता, राखिलें मातें ॥ ५५ ॥
एऱ्हवीं माझा तरी येतुलेवरी, एथ निश्चय होता अवधारीं,
जें आतांचि सातांही सागरीं, एकत्र मिळिजे ॥ ५६ ॥
हें जगचि आघवें बुडावें, वरी आकाशहि तुटोनि पडावें,
परी झुंजणें न घडावें, गोत्रजेशीं मज ॥ ५७ ॥
ऐसिया अहंकाराचिये वाढी, मियां आग्रहजळीं दिधली होती बुडी,
चांगचि तूं जवळां एऱ्हवीं काढी, कवणु मातें ॥ ५८ ॥
नाथिलें आपण पां एक मानिलें, आणि नव्हतया नाम गोत्र ठेविलें,
थोर पिसें होतें लागलें, परि राखिलें तुम्ही ॥ ५९ ॥
मागां जळत काढिलें जोहरीं, तैं तें देहासीच भय अवधारीं,
आतां हे जोहरवाहर दुसरी, चैतन्यासकट ॥ ६० ॥
दुराग्रह हिरण्याक्षें, माझी बुद्धि वसुंधरा सूदली काखे,
मग माहार्णव गवाक्षें, रिघोनि ठेला ॥ ६१ ॥
तेथ तुझेनि गोसावीपणें, एकवेळ बुद्धीचिया ठाया येणें,
हें दुसरें वराह होणें, पडिलें तुज ॥ ६२ ॥
ऐसें अपार तुझें केलें, एकी वाचा काय मी बोलें,
परी पांचही पालव मोकलिले, मजप्रती ॥ ६३ ॥
तें कांहीं न वचेचि वायां, भलें यश फावलें देवराया,
जे साद्यंत माया, निरसिली माझी ॥ ६४ ॥
आजीं आनंदसरोवरींचीं कमळें, तैसे हे तुझे डोळे,
आपुलिया प्रसादाचीं राउळें, जयालागीं करिती ॥ ६५ ॥
हां हो तयाही आणि मोहाची भेटी, हे कायसी पाबळी गोठी ?,
केउती मृगजळाची वृष्टी, वडवानळेंसीं ? ॥ ६६ ॥
आणि मी तंव दातारा, ये कृपेचिये रिघोनि गाभारां,
घेत आहें चारा, ब्रह्मरसाचा ॥ ६७ ॥
तेणें माझा जी मोह जाये, एथ विस्मो कांहीं आहे ?,
तरी उद्धरलों कीं तुझे पाये, शिवतले आहाती ॥ ६८ ॥
भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया।
त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥ २॥
पैं कमलायतडोळसा, सूर्यकोटितेजसा,
मियां तुजपासोनि महेशा, परिसिलें आजीं ॥ ६९ ॥
इयें भूतें जयापरी होती, अथवा लया हन जैसेनि जाती,
ते मजपुढां प्रकृती, विवंचिली देवें ॥ ७० ॥
आणि प्रकृती कीर उगाणा दिधला, वरि पुरुषाचाही ठावो दाविला,
जयाचा महिमा पांघरोनि जाहला, धडौता वेदु ॥ ७१ ॥
जी शब्दराशी वाढे जिये, कां धर्मा{ऐ}शिया रत्नांतें विये,
ते एथिंचे प्रभेचे पाये, वोळगे म्हणौनि ॥ ७२ ॥
ऐसें अगाध माहात्म्य, जें सकळमार्गैकगम्य,
जें स्वात्मानुभवरम्य, तें इयापरी दाविलें ॥ ७३ ॥
जैसा केरु फिटलिया आभाळीं, दिठी रिगे सूर्यमंडळीं,
कां हातें सारूनि बाबुळीं, जळ देखिजे ॥ ७४ ॥
नातरी उकलतया सापाचे वेढे, जैसें चंदना खेंव देणें घडे,
अथवा विवसी पळे मग चढे, निधान हातां ॥ ७५ ॥
तैसी प्रकृती हे आड होती, ते देवेंचि सारोनि परौती,
मग परतत्त्व माझिये मती, शेजार केलें ॥ ७६ ॥
म्हणौनि इयेविषयींचा मज देवा, भरंवसा कीर जाहला जीवा,
परी आणीक एक हेवा, उपनला असे ॥ ७७ ॥
तो भिडां जरी म्हणों राहों, तरी आना कवणा पुसों जावों,
काय तुजवांचोनि ठावो, जाणत आहों आम्ही ? ॥ ७८ ॥
जळचरु जळाचा आभारु धरी, बाळक स्तनपानीं उपरोधु करी,
तरी तया जिणया श्रीहरी, आन उपायो असे ? ॥ ७९ ॥
म्हणौनि भीड सांकडी न धरवे, जीवा आवडे तेंही तुजपुढां बोलावें,
तंव राहें म्हणितलें देवें, चाड सांगैं ॥ ८० ॥
एवमेतद्यथाऽऽत्थ त्वमात्मानं परमेश्वर।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ३॥
मग बोलिला तो किरीटी, म्हणे तुम्हीं केली जे गोठी,
तिया प्रतीतीची दिठी, निवाली माझी ॥ ८१ ॥
आतां जयाचेनि संकल्पें, हे लोकपरंपरा होय हारपे,
जया ठायातें आपणपें, मी ऐसें म्हणसी ॥ ८२ ॥
तें मुद्दल रूप तुझें, जेथूनि इयें द्विभुजें हन चतुर्भुजें,
सुरकार्याचेनि व्याजें, घेवों घेवों येसी ॥ ८३ ॥
पैं जळशयनाचिया अवगणिया, कां मत्स्य कूर्म इया मिरवणिया,
खेळु सरलिया तूं गुणिया, सांठविसी जेथ ॥ ८४ ॥
उपनिषदें जें गाती, योगिये हृदयीं रिगोनि पाहाती,
जयातें सनकादिक आहाती, पोटाळुनियां ॥ ८५ ॥
ऐसें अगाध जें तुझें, विश्वरूप कानीं ऐकिजे,
तें देखावया चित्त माझें, उतावीळ देवा ॥ ८६ ॥
देवें फेडूनियां सांकड, लोभें पुसिली जरी चाड,
तरी हेंचि एकीं वाड, आर्तीं जी मज ॥ ८७ ॥
तुझें विश्वरूपपण आघवें, माझिये दिठीसि गोचर होआवें,
ऐसी थोर आस जीवें, बांधोनि आहें ॥ ८८ ॥
मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयाऽत्मानमव्ययम् ॥ ४॥
परी आणीक एक एथ शारङ्गी, तुज विश्वरूपातें देखावयालागीं,
पैं योग्यता माझिया आंगीं, असे कीं नाहीं ॥ ८९ ॥
हें आपलें आपण मी नेणें, तें कां नेणसी जरी देव म्हणे,
तरी सरोगु काय जाणे, निदान रोगाचें ? ॥ ९० ॥
आणि जी आर्तीचेनि पडिभरें, आर्तु आपुली ठाकी पैं विसरे,
जैसा तान्हेला म्हणे न पुरे, समुद्र मज ॥ ९१ ॥
ऐशा सचाडपणाचिये भुली, न सांभाळवे समस्या आपुली,
यालागीं योग्यता जेवीं माउली, बालकाची जाणे ॥ ९२ ॥
तयापरी श्रीजनार्दना, विचारिजो माझी संभावना,
मग विश्वरूपदर्शना, उपक्रम कीजे ॥ ९३ ॥
तरी ऐसी ते कृपा करा, एऱ्हवीं नव्हे हें म्हणा अवधारा,
वायां पंचमालापें बधिरा, सुख केउतें देणें ? ॥ ९४ ॥
एऱ्हवीं येकले बापियाचे तृषे, मेघ जगापुरतें काय न वर्षे ?,
परी जहालीही वृष्टि उपखे, जऱ्ही खडकीं होय ॥ ९५ ॥
चकोरा चंद्रामृत फावलें, येरा आण वाहूनि काय वारिलें ?,
परी डोळ्यांवीण पाहलें, वायां जाय ॥ ९६ ॥
म्हणौनि विश्वरूप तूं सहसा, दाविसी कीर हा भरवंसा,
कां जे कडाडां आणि गहिंसा-, माजी नीत्य नवा तूं कीं ॥ ९७ ॥
तुझें औदार्य जाणों स्वतंत्र, देतां न म्हणसी पात्रापात्र,
पैं कैवल्या ऐसें पवित्र, जें वैरियांही दिधलें ॥ ९८ ॥
मोक्षु दुराराध्यु कीर होय, परी तोही आराधी तुझे पाय,
म्हणौनि धाडिसी तेथ जाय, पाइकु जैसा ॥ ९९ ॥
तुवां सनकादिकांचेनि मानें, सायुज्यीं सौरसु दिधला पूतने,
जे विषाचेनि स्तनपानें, मारूं आली ॥ १०० ॥
हां गा राजसूय यागाचिया सभासदीं, देखतां त्रिभुवनाची मांदी,
कैसा शतधा दुर्वाक्य शब्दीं, निस्तेजिलासी ॥ १०१ ॥
ऐशिया अपराधिया शिशुपाळा, आपणपें ठावो दिधला गोपाळा,
आणि उत्तानचरणाचिया बाळा, काय ध्रुवपदीं चाड ? ॥ १०२ ॥
तो वना आला याचिलागीं, जे बैसावें पितयाचिया उत्संगीं,
कीं तो चंद्रसूर्यादिकांपरिस जगीं, श्लाघ्यु केला ॥ १०३ ॥
ऐसा वनवासिया सकळां, देतां एकचि तूं धसाळा,
पुत्रा आळवितां अजामिळा, आपणपें देसी ॥ १०४ ॥
जेणें उरीं हाणितलासि पांपरा, तयाचा चरणु वाहासी दातारा,
अझुनी वैरियांचिया कलेवरा, विसंबसीना ॥ १०५ ॥
ऐसा अपकारियां तुझा उपकारु, तूं अपात्रींही परी उदारु,
दान म्हणौनि दारवंठेकरु, जाहलासी बळीचा ॥ १०६ ॥
तूंतें आराधी ना आयकें, होती पुंसा बोलावित कौतुकें,
तिये वैकुंठीं तुवां गणिके, सुरवाडु केला ॥ १०७ ॥
ऐसीं पाहूनि वायाणीं मिषें, आपणपें देवों लागसी वानिवसें,
तो तूं कां अनारिसें, मजलागीं करिसी ॥ १०८ ॥
हां गा दुभतयाचेनि पवाडें, जे जगाचें फेडी सांकडें,
तिये कामधेनूचे पाडे, काय भुकेले ठाती ? ॥ १०९ ॥
म्हणौनि मियां जें विनविलें कांहीं, तें देव न दाखविती हें कीर नाहीं,
परी देखावयालागीं देईं, पात्रता मज ॥ ११० ॥
तुझें विश्वरूप आकळे, ऐसे जरी जाणसी माझे डोळे,
तरी आर्तीचे डोहळे, पुरवीं देवा ॥ १११ ॥
ऐसी ठायेंठावो विनंती, जंव करूं सरला सुभद्रापती,
तंव तया षड्गुणचक्रवर्ती, साहवेचिना ॥ ११२ ॥
तो कृपापीयूषसजळु, आणि येरु जवळां आला वर्षाकाळु,
नाना कृष्ण कोकिळु, अर्जुन वसंतु ॥ ११३ ॥
नातरी चंद्रबिंब वाटोळें, देखोनि क्षीरसागर उचंबळे,
तैसा दुणेंही वरी प्रेमबळें, उल्लसितु जाहला ॥ ११४ ॥
मग तिये प्रसन्नतेचेनि आटोपें, गाजोनि म्हणितलें सकृपें,
पार्था देख देख अमुपें, स्वरूपें माझीं ॥ ११५ ॥
एक विश्वरूप देखावें, ऐसा मनोरथु केला पांडवें,
कीं विश्वरूपमय आघवें, करूनि घातलें ॥ ११६ ॥
बाप उदार देवो अपरिमितु, याचक स्वेच्छा सदोदितु,
असे सहस्रवरी देतु, सर्वस्व आपुलें ॥ ११७ ॥
अहो शेषाचेहि डोळे चोरिले, वेद जयालागीं झकविले,
लक्ष्मीयेही राहविलें, जिव्हार जें ॥ ११८ ॥
तें आतां प्रकटुनी अनेकधा, करीत विश्वरूपदर्शनाचा धांदा,
बाप भाग्या अगाधा, पार्थाचिया ॥ ११९ ॥
जो जागता स्वप्नावस्थे जाये, तो जेवीं स्वप्नींचें आघवें होये,
तेवीं अनंत ब्रह्मकटाह आहे, आपणचि जाहला ॥ १२० ॥
ते सहसा मुद्रा सोडिली, आणि स्थूळदृष्टीची जवनिका फेडिली,
किंबहुना उघडिली, योगऋद्धी ॥ १२१ ॥
परी हा हें देखेल कीं नाहीं, ऐसी सेचि न करी कांहीं,
एकसरां म्हणतसे पाहीं, स्नेहातुर ॥ १२२ ॥
श्रीभगवानुवाच।
पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ५॥
अर्जुना तुवां एक दावा म्हणितलें, आणि तेंचि दावूं तरी काय दाविलें,
आतां देखें आघवें भरिलें, माझ्याचि रूपीं ॥ १२३ ॥
एकें कृशें एकें स्थूळें, एकें ऱ्हस्वें एकें विशाळें,
पृथुतरें सरळें, अप्रांतें एकें ॥ १२४ ॥
एकें अनावरें प्रांजळें, सव्यापारें एकें निश्चळें,
उदासीनें स्नेहाळें, तीव्रें एकें ॥ १२५ ॥
एके घूर्णितें सावधें, असलगें एकें अगाधें,
एकें उदारें अतिबद्धें, क्रुद्धें एकें ॥ १२६ ॥
एकें शांतें सन्मदें, स्तब्धें एकें सानंदें,
गर्जितें निःशब्दें, सौम्यें एकें ॥ १२७ ॥
एकें साभिलाषें विरक्तें, उन्निद्रितें एकें निद्रितें,
परितुष्टें एकें आर्तें, प्रसन्नें एकें ॥ १२८ ॥
एकें अशस्त्रें सशस्त्रें, एकें रौद्रें अतिमित्रें,
भयानकें एकें पवित्रें, लयस्थें एकें ॥ १२९ ॥
एकें जनलीलाविलासें, एकें पालनशीलें लालसें,
एकें संहारकें सावेशें, साक्षिभूतें एकें ॥ १३० ॥
एवं नानाविधें परी बहुवसें, आणि दिव्यतेजप्रकाशें,
तेवींचि एक{ए}का ऐसें, वर्णेंही नव्हे ॥ १३१ ॥
एकें तातलें साडेपंधरें, तैसीं कपिलवर्णें अपारें,
एकें सर्वांगीं जैसें सेंदुरें, डवरलें नभ ॥ १३२ ॥
एकें सावियाचि चुळुकीं, जैसें ब्रह्मकटाह खचिलें माणिकीं,
एकें अरुणोदयासारिखीं, कुंकुमवर्णें ॥ १३३ ॥
एकें शुद्धस्फटिकसोज्वळें, एकें इंद्रनीळसुनीळें,
एकें अंजनवर्णें सकाळें, रक्तवर्णें एकें ॥ १३४ ॥
एकें लसत्कांचनसम पिंवळीं, एकें नवजलदश्यामळीं,
एकें चांपेगौरीं केवळीं, हरितें एकें ॥ १३५ ॥
एकें तप्तताम्रतांबडीं, एकें श्वेतचंद्र चोखडीं,
ऐसीं नानावर्णें रूपडीं, देखें माझीं ॥ १३६ ॥
हे जैसे कां आनान वर्ण, तैसें आकृतींही अनारिसेपण,
लाजा कंदर्प रिघाला शरण, तैसीं सुंदरें एकें ॥ १३७ ॥
एकें अतिलावण्यसाकारें, एकें स्निग्धवपु मनोहरें,
शृंगारश्रियेचीं भांडारें, उघडिली जैसीं ॥ १३८ ॥
एकें पीनावयवमांसाळें, एकें शुष्कें अति विक्राळें,
एकें दीर्घकंठें विताळें, विकटें एकें ॥ १३९ ॥
एवं नानाविधाकृती, इयां पाहतां पारु नाहीं सुभद्रापती,
ययांच्या एकेकीं अंगप्रांतीं, देख पां जग ॥ १४० ॥
पश्यादित्यान्वसून्रुद्रान् अश्विनौ मरुतस्तथा।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ६॥
जेथ उन्मीलन होत आहे दिठी, तेथ पसरती आदित्यांचिया सृष्टी,
पुढती निमीलनीं मिठीं, देत आहाती ॥ १४१ ॥
वदनींचिया वाफेसवें, होत ज्वाळामय आघवें,
जेथ पावकादिक पावे, समूह वसूंचा ॥ १४२ ॥
आणि भ्रूलतांचे शेवट, कोपें मिळों पाहतीं एकवट,
तेथ रुद्रगणांचे संघाट, अवतरत देखें ॥ १४३ ॥
पैं सौम्यतेचा बोलावा, मिती नेणिजे अश्विनौदेवां,
श्रोत्रीं होती पांडवा, अनेक वायु ॥ १४४ ॥
यापरी एकेकाचिये लीळे, जन्मती सुरसिद्धांचीं कुळें,
ऐसीं अपारें आणि विशाळें, रूपें इयें पाहीं ॥ १४५ ॥
जयांतें सांगावया वेद बोबडे, पहावया काळाचेंही आयुष्य थोकडें,
धातयाही परी न सांपडे, ठाव जयांचा ॥ १४६ ॥
जयांतें देवत्रयी कधीं नायके, तियें इयें प्रत्यक्ष देख अनेकें,
भोगीं आश्चर्याची कवतिकें, महासिद्धी ॥ १४७ ॥
इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्दृष्टुमिच्छसि ॥ ७॥
इया मूर्तीचिया किरीटी, रोममूळीं देखें पां सृष्टी,
सुरतरुतळवटीं, तृणांकुर जैसे ॥ १४८ ॥
चंडवाताचेनि प्रकाशें, उडत परमाणु दिसती जैसे,
भ्रमत ब्रह्मकटाह तैसें, अवयवसंधीं ॥ १४९ ॥
एथ एकैकाचिया प्रदेशीं, विश्व देख विस्तारेंशी,
आणि विश्वाही परौतें मानसीं, जरी देखावें वर्ते ॥ १५० ॥
तरी इयेही विषयींचें कांहीं, एथ सर्वथा सांकडें नाहीं,
सुखें आवडे तें माझिया देहीं, देखसी तूं ॥ १५१ ॥
ऐसें विश्वमूर्ती तेणें, बोलिलें कारुण्यपूर्णें,
तंव देखत आहे कीं नाहीं न म्हणे, निवांतुचि येरु ॥ १५२ ॥
एथ कां पां हा उगला ?, म्हणौनि श्रीकृष्णें जंव पाहिला,
तंव आर्तीचें लेणें लेइला, तैसाचि आहे ॥ १५३ ॥
न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ ८॥
मग म्हणें उत्कंठे वोहट न पडे, अझुनी सुखाची सोय न सांपडे,
परी दाविलें तें फुडें, नाकळेचि यया ॥ १५४ ॥
हे बोलोनि देवो हांसिले, हांसोनि देखणियातें म्हणितलें,
आम्हीं विश्वरूप तरी दाविलें, परी न देखसीच तूं ॥ १५५ ॥
यया बोला येरें विचक्षणें, म्हणितलें हां जी कवणासी तें उणें ?,
तुम्ही बकाकरवीं चांदिणें, चरऊं पहा मा ॥ १५६ ॥
हां हो उटोनियां आरिसा, आंधळिया दाऊं बैसा,
बहिरियापुढें हृषीकेशा, गाणीव करा ॥ १५७ ॥
मकरंदकणाचा चारा, जाणतां घालूनि दर्दुरा,
वायां धाडा शारङ्गधरा, कोपा कवणा ॥ १५८ ॥
जें अतींद्रिय म्हणौनि व्यवस्थिलें, केवळ ज्ञानदृष्टीचिया भागा फिटलें,
तें तुम्हीं चर्मचक्षूंपुढें सूदलें, मी कैसेनि देखें ॥ १५९ ॥
परी हें तुमचें उणें न बोलावें, मीचि साहें तेंचि बरवें,
एथ आथि म्हणितलें देवें, मानूं बापा ॥ १६० ॥
साच विश्वरूप जरी आम्ही दावावें, तरी आधीं देखावया सामर्थ्य कीं द्यावें,
परी बोलत बोलत प्रेमभावें, धसाळ गेलों ॥ १६१ ॥
काय जाहलें न वाहतां भुई पेरिजे, तरी तो वेलु विलया जाइजे,
तरी आतां माझें निजरूप देखिजे, तें दृष्टी देवों तुज ॥ १६२ ॥
मग तिया दृष्टी पांडवा, आमुचा ऐश्वर्ययोगु आघवा,
देखोनियां अनुभवा, माजिवडा करीं ॥ १६३ ॥
ऐसें तेणें वेदांतवेद्यें, सकळ लोक आद्यें,
बोलिलें आराध्यें, जगाचेनि ॥ १६४ ॥
संजय उवाच।
एवमुक्त्वा ततो राजन् महायोगेश्वरो हरिः।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ९॥
पैं कौरवकुलचक्रवर्ती, मज हाचि विस्मयो पुढतपुढती,
जे श्रियेहूनि त्रिजगतीं, सदैव असे कवणी ? ॥ १६५ ॥
ना तरी खुणेचें वानावयालागीं, श्रुतीवांचूनि दावा पां जगीं,
ना सेवकपण तरी आंगीं, शेषाच्याचि आथी ॥ १६६ ॥
हां हो जयाचेनि सोसें, शिणत आठही पहार योगी जैसे,
अनुसरलें गरुडा{ऐ}सें, कवण आहे ? ॥ १६७ ॥
परी तें आघवेंचि एकीकडे ठेलें, सापें कृष्णसुख एकंदरें जाहलें,
जिये दिवूनि जन्मले, पांडव हे ॥ १६८ ॥
परी पांचांही आंतु अर्जुना, श्रीकृष्ण सावियाचि जाहला अधीना,
कामुक कां जैसा अंगना, आपैता कीजे ॥ १६९ ॥
पढविलें पाखरूं ऐसें न बोले, यापरी क्रीडामृगही तैसा न चले,
कैसें दैव एथें सुरवाडलें, तें जाणों न ये ॥ १७० ॥
आजि हें परब्रह्म सगळें, भोगावया सदैव याचेचि डोळे,
कैसे वाचेनि हन लळे, पाळीत असे ॥ १७१ ॥
हा कोपे कीं निवांतु साहे, हा रुसे तरी बुझावीत जाये,
नवल पिसें लागलें आहे, पार्थाचें देवा ॥ १७२ ॥
एऱ्हवीं विषय जिणोनि जन्मले, जे शुकादिक दादुले,
ते विषयोचि वानितां जाहले, भाट ययाचें ॥ १७३ ॥
हा योगियांचें समाधिधन, कीं होऊनि ठेले पार्थाआधीन,
यालागीं विस्मयो माझें मन, करीतसे राया ॥ १७४ ॥
तेवींचि संजय म्हणे कायसा, विस्मयो एथें कौरवेशा,
श्रीकृष्णें स्वीकारिजे तया ऐसा, भाग्योदय होय ॥ १७५ ॥
म्हणौनि तो देवांचा रावो, म्हणे पार्थाते तुज दृष्टि देवों,
जया विश्वरूपाचा ठावो, देखसी तूं ॥ १७६ ॥
ऐसी श्रीमुखौनि अक्षरें, निघती ना जंव एकसरें,
तंव अविद्येचे आंधारें, जावोंचि लागे ॥ १७७ ॥
तीं अक्षरें नव्हती देखा, ब्रह्मसाम्राज्यदीपिका,
अर्जुनालागीं चित्कळिका, उजळलिया श्रीकृष्णें ॥ १७८ ॥
मग दिव्यचक्षुप्रकाशु प्रगटला, तया ज्ञानदृष्टी फांटा फुटला,
ययापरी दाविता जाहला, ऐश्वर्य आपुलें ॥ १७९ ॥
हे अवतार जे सकळ, ते जिये समुद्रींचे कां कल्लोळ,
विश्व हें मृगजळ, जया रश्मीस्तव दिसे ॥ १८० ॥
जिये अनादिभूमिके निटे, चराचर हें चित्र उमटे,
आपणपें श्रीवैकुंठें, दाविलें तया ॥ १८१ ॥
मागां बाळपणीं येणें श्रीपती, जैं एक वेळ खादली होती माती,
तैं कोपोनियां हातीं, यशोदां धरिला ॥ १८२ ॥
मग भेणें भेणें जैसें, मुखीं झाडा द्यावयाचेनि मिसें,
चवदाही भुवनें सावकाशें, दाविलीं तिये ॥ १८३ ॥
ना तरी मधुवनीं ध्रुवासि केलें, जैसें कपोल शंखें शिवतलें,
आणि वेदांचियेही मतीं ठेलें, तें लागला बोलों ॥ १८४ ॥
तैसा अनुग्रहो पैं राया, श्रीहरी केला धनंजया,
आतां कवणेकडेही माया, ऐसी भाष नेणेंचि तो ॥ १८५ ॥
एकसरें ऐश्वर्यतेजें पाहलें, तया चमत्काराचें एकार्णव जाहलें,
चित्त समाजीं बुडोनि ठेलें, विस्मयाचिया ॥ १८६ ॥
जैसा आब्रह्म पूर्णोदकीं, पव्हे मार्कंडेय एकाकीं,
तैसा विश्वरूप कौतुकीं, पार्थु लोळे ॥ १८७ ॥
म्हणे केवढें गगन एथ होतें, तें कवणें नेलें पां केउतें,
तीं चराचर महाभूतें, काय जाहलीं ? ॥ १८८ ॥
दिशांचे ठावही हारपले, आधोर्ध्व काय नेणों जाहले,
चेइलिया स्वप्न तैसे गेले, लोकाकार ॥ १८९ ॥
नाना सूर्यतेजप्रतापें, सचंद्र तारांगण जैसें लोपे,
तैसीं गिळिलीं विश्वरूपें, प्रपंचरचना ॥ १९० ॥
तेव्हां मनासी मनपण न स्फुरे, बुद्धि आपणपें न सांवरें,
इंद्रियांचे रश्मी माघारे, हृदयवरी भरले ॥ १९१ ॥
तेथ ताटस्थ्या ताटस्थ्य पडिलें, टकासी टक लागले,
जैसें मोहनास्त्र घातलें, विचारजातां ॥ १९२ ॥
तैसा विस्मितु पाहे कोडें, तंव पुढां होतें चतुर्भुज रूपडें,
तेंचि नानारूप चहूंकडे, मांडोनि ठेलें ॥ १९३ ॥
जैसें वर्षाकाळींचे मेघौडे, कां महाप्रळयींचें तेज वाढे,
तैसें आपणावीण कवणीकडे, नेदीचि उरों ॥ १९४ ॥
प्रथम स्वरूपसमाधान, पावोनि ठेला अर्जुन,
सवेचि उघडी लोचन, तंव विश्वरूप देखें ॥ १९५ ॥
इहींचि दोहीं डोळां, पाहावें विश्वरूपा सकळा,
तो श्रीकृष्णें सोहळा, पुरविला ऐसा ॥ १९६ ॥
अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥ १०॥
मग तेथ सैंघ देखे वदनें, जैसी रमानायकाचीं राजभुवनें,
नाना प्रगटलीं निधानें, लावण्यश्रियेचीं ॥ १९७ ॥
कीं आनंदाची वनें सासिन्नलीं, जैसी सौंदर्या राणीव जोडली,
तैसीं मनोहरें देखिलीं, हरीचीं वक्त्रें ॥ १९८ ॥
तयांही माजीं एकैकें, सावियाचि भयानकें,
काळरात्रीचीं कटकें, उठवलीं जैसीं ॥ १९९ ॥
कीं मृत्यूसीचि मुखें जाहलीं, हो कां जें भयाचीं दुर्गें पन्नासिलीं,
कीं महाकुंडें उघडलीं, प्रळयानळाचीं ॥ २०० ॥
तैसीं अद्भुतें भयासुरें, तेथ वदनें देखिलीं वीरें,
आणिकें असाधारणें साळंकारें, सौम्यें बहुतें ॥ २०१ ॥
पैं ज्ञानदृष्टीचेनि अवलोकें, परी वदनांचा शेवटु न टके,
मग लोचन तें कवतिकें, लागला पाहों ॥ २०२ ॥
तंव नानावर्णें कमळवनें, विकासिलीं तैसे अर्जुनें,
डोळे देखिले पालिंगनें, आदित्यांचीं ॥ २०३ ॥
तेथेंचि कृष्णमेघांचिया दाटी-, माजीं कल्पांत विजूंचिया स्फुटी,
तैसिया वन्हि पिंगळा दिठी, भ्रूभंगातळीं ॥ २०४ ॥
हें एकैक आश्चर्य पाहतां, तिये एकेचि रूपीं पंडुसुता,
दर्शनाची अनेकता, प्रतिफळली ॥ २०५ ॥
मग म्हणे चरण ते कवणेकडे, केउते मुकुट कें दोर्दंडें,
ऐसी वाढविताहे कोडें, चाड देखावयाची ॥ २०६ ॥
तेथ भाग्यनिधि पार्था, कां विफलत्व होईल मनोरथा,
काय पिनाकपाणीचिया भातां, वायकांडीं आहाती ? ॥ २०७ ॥
ना तरी चतुराननाचिये वाचे, काय आहाती लटिकिया अक्षरांचे साचे ?,
म्हणौनि साद्यंतपण अपारांचे, देखिलें तेणें ॥ २०८ ॥
जयाची सोय वेदां नाकळे, तयाचे सकळावयव एकेचि वेळे,
अर्जुनाचे दोन्ही डोळे, भोगिते जाहले ॥ २०९ ॥
चरणौनि मुकुटवरी, देखत विश्वरूपाची थोरी,
जे नाना रत्न अळंकारीं, मिरवत असे ॥ २१० ॥
परब्रह्म आपुलेनि आंगें, ल्यावया आपणचि जाहला अनेगें,
तियें लेणीं मी सांगें, काइसयासारिखीं ॥ २११ ॥
जिये प्रभेचिये झळाळा, उजाळु चंद्रादित्यमंडळा,
जे महातेजाचा जिव्हाळा, जेणें विश्व प्रगटे ॥ २१२ ॥
तो दिव्यतेज शृंगारु, कोणाचिये मतीसी होय गोचरु,
देव आपणपेंचि लेइले ऐसें वीरु, देखत असे ॥ २१३ ॥
मग तेथेंचि ज्ञानाचिया डोळां, पहात करपल्लवां जंव सरळा,
तंव तोडित कल्पांतींचिया ज्वाळा, तैसीं शस्त्रें झळकत देखे ॥ २१४ ॥
आपण आंग आपण अलंकार, आपण हात आपण हतियार,
आपण जीव आपण शरीर, देखें चराचर कोंदलें देवें ॥ २१५ ॥
जयाचिया किरणांचे निखरपणें, नक्षत्रांचे होत फुटाणे,
तेजें खिरडला वन्हि म्हणे, समुद्रीं रिघों ॥ २१६ ॥
मग कालकूटकल्लोळीं कवळिलें, नाना महाविजूंचें दांग उमटलें,
तैसे अपार कर देखिले, उदितायुधीं ॥ २१७ ॥
दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ ११॥
कीं भेणें तेथूनि काढिली दिठी, मग कंठमुगुट पहातसे किरीटी,
तंव सुरतरूची सृष्टी, जयांपासोनि कां जाहली ॥ २१८ ॥
जिये महासिद्धींचीं मूळपीठें, शिणली कमळा जेथ वावटे,
तैसीं कुसुमें अति चोखटें, तुरंबिलीं देखिलीं ॥ २१९ ॥
मुगुटावरी स्तबक, ठायीं ठायीं पूजाबंध अनेक,
कंठीं रुळताति अलौकिक, माळादंड ॥ २२० ॥
स्वर्गें सूर्यतेज वेढिलें, जैसें पंधरेनें मेरूतें मढिलें,
तैसें नितंबावरी गाढिलें, पीतांबरु झळके ॥ २२१ ॥
श्रीमहादेवो कापुरें उटिला, कां कैलासु पारजें डवरिला,
नाना क्षीरोदकें पांघरविला, क्षीरार्णवो जैसा ॥ २२२ ॥
जैसी चंद्रमयाची घडी उपलविली, मग गगनाकरवीं बुंथी घेवविली,
तैसीं चंदनपिंजरी देखिली, सर्वांगीं तेणें ॥ २२३ ॥
जेणें स्वप्रकाशा कांतीं चढे, ब्रह्मानंदाचा निदाघु मोडे,
जयाचेनि सौरभ्यें जीवित जोडे, वेदवतीये ॥ २२४ ॥
जयाचे निर्लेप अनुलेपु करी, जे अनंगुही सर्वांगीं धरी,
तया सुगंधाची थोरी, कवण वानी ? ॥ २२५ ॥
ऐसी एकैक शृंगारशोभा, पाहतां अर्जुन जातसें क्षोभा,
तेवींचि देवो बैसला कीं उभा, का शयालु हें नेणवें ॥ २२६ ॥
बाहेर दिठी उघडोनि पाहे, तंव आघवें मूर्तिमय देखत आहे,
मग आतां न पाहें म्हणौनि उगा राहे, तरी आंतुही तैसेंचि ॥ २२७ ॥
अनावरें मुखें समोर देखे, तयाभेणें पाठीमोरा जंव ठाके,
तंव तयाहीकडे श्रीमुखें, करचरण तैसेचि ॥ २२८ ॥
अहो पाहतां कीर प्रतिभासे, एथ नवलावो काय असे ?,
परि न पाहतांही दिसे, चोज आइका ॥ २२९ ॥
कैसें अनुग्रहाचें करणें, पार्थाचें पाहणें आणि न पाहणें,
तयाही सकट नारायणें, व्यापूनि घेतलें ॥ २३० ॥
म्हणौनि आश्चर्याच्या पुरीं एकीं, पडिला ठायेठाव थडीं ठाकी,
तंव चमत्काराचिया आणिकीं, महार्णवीं पडे ॥ २३१ ॥
तैसा अर्जुनु असाधारणें, आपुलिया दर्शनाचेनि विंदाणें,
कवळूनि घेतला तेणें, अनंतरूपें ॥ २३२ ॥
तो विश्वतोमुख स्वभावें, आणि तेचि दावावयालागीं पांडवें,
प्रार्थिला आतां आघवें, होऊनि ठेला ॥ २३३ ॥
आणि दीपें कां सूर्यें प्रगटे, अथवा निमुटलिया देखावेंचि खुंटे,
तैसी दिठी नव्हे जे वैकुंठें, दिधली आहे ॥ २३४ ॥
म्हणौनि किरीटीसि दोहीं परी, तें देखणें देखें अंधारी,
हें संजयो हस्तिनापुरीं, सांगतसे राया ॥ २३५ ॥
म्हणे किंबहुना अवधारिलें, पार्थें विश्वरूप देखिलें,
नाना आभरणीं भरलें, विश्वतोमुख ॥ २३६ ॥
दिवि सूर्य सहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ १२॥
तिये अंगप्रभेचा देवा, नवलावो काइसया ऐसा सांगावा,
कल्पांतीं एकुचि मेळावा, द्वादशादित्यांचा होय ॥ २३७ ॥
तैसे ते दिव्यसूर्य सहस्रवरी, जरी उदयजती कां एकेचि अवसरीं,
तऱ्ही तया तेजाची थोरी, उपमूं नये ॥ २३८ ॥
आघवयाचि विजूंचा मेळावा कीजे, आणि प्रळयाग्नीची सर्व सामग्री आणिजे,
तेवींचि दशकुही मेळविजे, महातेजांचा ॥ २३९ ॥
तऱ्ही तिये अंगप्रभेचेनि पाडें, हें तेज कांहीं कांहीं होईल थोडें,
आणि तया ऐसें कीर चोखडें, त्रिशुद्धी नोहे ॥ २४० ॥
ऐसें महात्म्य या श्रीहरीचें सहज, फांकतसे सर्वांगीचें तेज,
तें मुनिकृपा जी मज, दृष्ट जाहलें ॥ २४१ ॥
तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नम् प्रविभक्तमनेकधा ॥
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पांडवस्तदा ॥ १३॥
आणि तिये विश्वरूपीं एकीकडे, जग आघवें आपुलेनि पवाडें,
जैसे महोदधीमाजीं बुडबुडे, सिनानें दिसती ॥ २४२ ॥
कां आकाशीं गंधर्वनगर, भूतळीं पिपीलिका बांधे घर,
नाना मेरुवरी सपूर, परमाणु बैसले ॥ २४३ ॥
विश्व आघवेंचि तयापरी, तया देवचक्रवर्तीचिया शरीरीं,
अर्जुन तिये अवसरीं, देखता जाहला ॥ २४४ ॥
ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताझ्जलिरभाषत ॥ १४॥
तेथ एक विश्व एक आपण, ऐसें अळुमाळ होतें जें दुजेपण,
तेंही आटोनि गेलें अंतःकरण, विरालें सहसा ॥ २४५ ॥
आंतु आनंदा चेइरें जाहलें, बाहेरि गात्रांचें बळ हारपोनि गेलें,
आपाद पां गुंतलें, पुलकांचलें ॥ २४६ ॥
वार्षिये प्रथमदशे, वोहळलया शैलांचें सर्वांग जैसें,
विरूढे कोमलांकुरीं तैसे, रोमांच जाहले ॥ २४७ ॥
शिवतला चंद्रकरीं, सोमकांतु द्रावो धरी,
तैसिया स्वेदकणिका शरीरीं, दाटलिया ॥ २४८ ॥
माजीं सापडलेनि अलिकुळें, जळावरी कमळकळिका जेवीं आंदोळे,
तेवीं आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें, बाहेरि कांपे ॥ २४९ ॥
कर्पूरकर्दळीचीं गर्भपुटें, उकलतां कापुराचेनि कोंदाटें,
पुलिका गळती तेवीं थेंबुटें, नेत्रौनि पडती ॥ २५० ॥
उदयलेनि सुधाकरें, जैसा भरलाचि समुद्र भरे,
तैसा वेळोवेळां उर्मिभरें, उचंबळत असे ॥ २५१ ॥
ऐसा सात्त्विकांही आठां भावां, परस्परें वर्ततसे हेवा,
तेथ ब्रह्मानंदाची जीवा, राणीव फावली ॥ २५२ ॥
तैसाचि तया सुखानुभवापाठीं, केला द्वैताचा सांभाळु दिठी,
मग उसासौनि किरीटी, वास पाहिली ॥ २५३ ॥
तेथ बैसला होता जिया सवा, तियाचिया कडे मस्तक खालविला देवा,
जोडूनि करसंपुट बरवा, बोलतु असे ॥ २५४ ॥
अर्जुन उवाच।
पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान् ॥
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ मृषींश्चसर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥ १५॥
म्हणे जयजयाजी स्वामी, नवल कृपा केली तुम्हीं,
जें हें विश्वरूप कीं आम्हीं, प्राकृत देखों ॥ २५५ ॥
परि साचचि भलें केलें गोसाविया, मज परितोषु जाहला साविया,
जी देखलासि जो इया, सृष्टीसी तूं आश्रयो ॥ २५६ ॥
देवा मंदराचेनि अंगलगें, ठायीं ठायीं श्वापदांचीं दांगें,
तैसीं इयें तुझ्या देहीं अनेगें, देखतसें भुवनें ॥ २५७ ॥
अहो आकाशचिये खोळे, दिसती ग्रहगणांचीं कुळें,
कां महावृक्षीं अविसाळें, पक्षिजातीचीं ॥ २५८ ॥
तयापरी श्रीहरी, तुझिया विश्वात्मकीं इये शरीरीं,
स्वर्गु देखतसें अवधारीं, सुरगणेंसीं ॥ २५९ ॥
प्रभु महाभूतांचें पंचक, येथ देखत आहे अनेक,
आणि भूतग्राम एकेक, भूतसृष्टीचें ॥ २६० ॥
जी सत्यलोकु तुजमाजीं आहे, देखिला चतुराननु हा नोहे ?,
आणि येरीकडे जंव पाहें, तंव कैलासुही दिसे ॥ २६१ ॥
श्रीमहादेव भवानियेशीं, तुझ्या दिसतसे एके अंशीं,
आणि तूंतेंही गा हृषीकेशी, तुजमाजीं देखे ॥ २६२ ॥
पैं कश्यपादि ऋषिकुळें, इयें तुझिया स्वरूपीं सकळें,
देखतसें पाताळें, पन्नगेंशीं ॥ २६३ ॥
किंबहुना त्रैलोक्यपती, तुझिया एकेकाचि अवयवाचिये भिंती,
इयें चतुर्दशभुवनें चित्राकृती, अंकुरलीं जाणों ॥ २६४ ॥
आणि तेथिंचे जे जे लोक, ते चित्ररचना जी अनेक,
ऐसें देखतसे अलोकिक, गांभीर्य तुझें ॥ २६५ ॥
अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनंतरूपम्।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूपम् ॥ १६॥
त्या दिव्यचक्षूंचेनि पैसें, चहुंकडे जंव पाहात असें,
तंव दोर्दंडीं कां जैसें, आकाश कोंभैलें ॥ २६६ ॥
तैसे एकचि निरंतर, देवा देखत असें तुझे कर,
करीत आघवेचि व्यापार, एकेचि काळीं ॥ २६७ ॥
मग महाशून्याचेनि पैसारें, उघडलीं ब्रह्मकटाहाचीं भांडारें,
तैसीं देखतसें अपारें, उदरें तुझीं ॥ २६८ ॥
जी सहस्रशीर्षयाचें देखिलें, कोडीवरी होताति एकीवेळें,
कीं परब्रह्मचि वदनफळें, मोडोनि आलें ॥ २६९ ॥
तैसीं वक्त्रें जी जेउतीं तेउतीं, तुझीं देखितसे विश्वमूर्ती,
आणि तयाचिपरी नेत्रपंक्ती, अनेका सैंघ ॥ २७० ॥
हें असो स्वर्ग पाताळ, कीं भूमी दिशा अंतराळ,
हे विवक्षा ठेली सकळ, मूर्तिमय देखतसें ॥ २७१ ॥
हें तुजवीण एकादियाकडे, परमाणूहि एतुला कोडें,
अवकाशु पाहतसें परि न सांपडे, ऐसें व्यापिलें तुवां ॥ २७२ ॥
इये नानापरी अपरिमितें, जेतुलीं साठविलीं होतीं महाभूतें,
तेतुलाहि पवाडु तुवां अनंतें, कोंदला देखतसें ॥ २७३ ॥
ऐसा कवणें ठायाहूनि तूं आलासी, एथ बैसलासि कीं उभा आहासि,
आणि कवणिये मायेचिये पोटीं होतासी, तुझें ठाण केवढें ॥ २७४ ॥
तुझें रूप वय कैसें, तुजपैलीकडे काय असे,
तूं काइसयावरी आहासि ऐसें, पाहिलें मियां ॥ २७५ ॥
तंव देखिलें जी आघवेंचि, तरि आतां तुज ठावो तूंचि,
तूं कवणाचा नव्हेसि ऐसाचि, अनादि आयता ॥ २७६ ॥
तूं उभा ना बैठा, दिघडु ना खुजटा,
तुज तळीं वरी वैकुंठा, तूंचि आहासी ॥ २७७ ॥
तूं रूपें आपणयांचि ऐसा, देवा तुझी तूंचि वयसा,
पाठीं पोट परेशा, तुझें तूं गा ॥ २७८ ॥
किंबहुना आतां, तुझें तूंचि आघवें अनंता,
हें पुढत पुढती पाहतां, देखिलें मियां ॥ २७९ ॥
परि या तुझिया रूपाआंतु, जी उणीव एक असे देखतु,
जे आदि मध्य अंतु, तिन्हीं नाहीं ॥ २८० ॥
एऱ्हवीं गिंवसिलें आघवां ठायीं, परि सोय न लाहेचि कहीं,
म्हणौनि त्रिशुद्धी हे नाहीं, तिन्ही एथ ॥ २८१ ॥
एवं आदिमध्यांतरहिता, तूं विश्वेश्वरा अपरिमिता,
देखिलासि जी तत्त्वतां, विश्वरूपा ॥ २८२ ॥
तुज महामूर्तीचिया आंगी, उमटलिया पृथक् मूर्ती अनेगी,
लेइलासी वानेपरींची आंगीं, ऐसा आवडतु आहासी ॥ २८३ ॥
नाना पृथक् मूर्ती तिया द्रुमवल्ली, तुझिया स्वरूपमहाचळीं,
दिव्यालंकार फुलीं फळीं, सासिन्नलिया ॥ २८४ ॥
हो कां जे महोदधीं तूं देवा, जाहलासि तरंगमूर्ती हेलावा,
कीं तूं एक वृक्षु बरवा, मूर्तिफळीं फळलासी ॥ २८५ ॥
जी भूतीं भूतळ मांडिलें, जैसें नक्षत्रीं गगन गुढलें,
तैसें मूर्तिमय भरलें, देखतसें तुझें रूप ॥ २८६ ॥
जी एकेकीच्या अंगप्रांतीं, होय जाय हें त्रिजगती,
एवढियाही तुझ्या आंगीं मूर्ती, कीं रोमा जालिया ॥ २८७ ॥
ऐसा पवाडु मांडूनि विश्वाचा, तूं कवण पां एथ कोणाचा,
हें पाहिलें तंव आमुचा, सारथी तोचि तूं ॥ २८८ ॥
तरी मज पाहतां मुकुंदा, तूं ऐसाचि व्यापकु सर्वदा,
मग भक्तानुग्रहें तया मुग्धा, रूपातें धरिसी ॥ २८९ ॥
कैसें चहूं भुजांचें सांवळें, पाहतां वोल्हावती मन डोळे,
खेंव देऊं जाइजे तरी आकळे, दोहींचि बाहीं ॥ २९० ॥
ऐसी मूर्ति कोडिसवाणी कृपा, करूनि होसी ना विश्वरूपा,
कीं अमुचियाचि दिठी सलेपा, जें सामान्यत्वें देखिती ॥ २९१ ॥
तरी आतां दिठीचा विटाळु गेला, तुवां सहजें दिव्यचक्षू केला,
म्हणौनि यथारूपें देखवला, महिमा तुझा ॥ २९२ ॥
परी मकरतुंडामागिलेकडे, तोचि होतासि तूं एवढें,
रूप जाहलासि हें फुडें, वोळखिलें मियां ॥ २९३ ॥
किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥ १७॥
नोहे तोचि हा शिरीं ?, मुकुट लेइलासि श्रीहरी,
परी आतांचें तेज आणि थोरी, नवल कीं बहु हें ॥ २९४ ॥
तेंचि हें वरिलियेचि हातीं, चक्र परिजितया आयती,
सांवरितासि विश्वमूर्ती, ते न मोडे खूण ॥ २९५ ॥
येरीकडे तेचि हे नोहे गदा, आणि तळिलिया दोनी भुजा निरायुधा,
वागोरे सांवरावया गोविंदा, संसरिलिया ॥ २९६ ॥
आणि तेणेंचि वेगें सहसा, माझिया मनोरथासरिसा,
जाहलासि विश्वरूपा विश्वेशा, म्हणौनि जाणें ॥ २९७ ॥
परी कायसें बा हें चोज, विस्मयो करावयाहि पाडू नाहीं मज,
चित्त होऊनि जातसें निर्बुज, आश्चर्यें येणें ॥ २९८ ॥
हें एथ आथि कां येथ नाहीं, ऐसें श्वसोंही नये कांहीं,
नवल अंगप्रभेची नवाई, कैसी कोंदलीं सैंघ ॥ २९९ ॥
एथ अग्नीचीही दिठी करपत, सूर्य खद्योतु तैसा हारपत,
ऐसें तीव्रपण अद्भुत, तेजाचें यया ॥ ३०० ॥
हो कां महातेजाचिया महार्णवीं, बुडोनि गेली सृष्टी आघवी,
कीं युगांतविजूंच्या पालवीं, झांकलें गगन ॥ ३०१ ॥
नातरी संहारतेजाचिया ज्वाळा, तोडोनि माचू बांधला अंतराळां,
आतां दिव्य ज्ञानाचिया डोळां, पाहवेना ॥ ३०२ ॥
उजाळु अधिकाधिक बहुवसु, धडाडीत आहे अतिदाहसु,
पडत दिव्यचक्षुंसही त्रासु, न्याहाळितां ॥ ३०३ ॥
हो कां जे महाप्रळयींचा भडाडु, होता काळाग्निरुद्राचिया ठायीं गूढु,
तो तृतीयनयनाचा मढू, फुटला जैसा ॥ ३०४ ॥
तैसें पसरलेनि प्रकाशें, सैंघ पांचवनिया ज्वाळांचे वळसे,
पडतां ब्रह्मकटाह कोळिसे, होत आहाती ॥ ३०५ ॥
ऐसा अद्भुत तेजोराशी, जन्मा नवल म्यां देखिलासी,
नाहीं व्याप्ती आणि कांतीसी, पारु जी तुझिये ॥ ३०६ ॥
त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।
त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ १८॥
देवा तूं अक्षर, औटाविये मात्रेसि पर,
श्रुती जयाचें घर, गिंवसीत आहाती ॥ ३०७ ॥
जें आकाराचें आयतन, जें विश्वनिक्षेपैकनिधान,
तें अव्यय तूं गहन, अविनाश जी ॥ ३०८ ॥
तूं धर्माचा वोलावा, अनादिसिद्ध तूं नित्य नवा,
जाणें मी सदतिसावा, पुरुष विशेष तूं ॥ ३०९ ॥
अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यं अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥ १९॥
तूं आदिमध्यांतरहितु, स्वसामर्थ्यें तूं अनंतु,
विश्वबाहु अपरिमितु, विश्वचरण तूं ॥ ३१० ॥
पैं चंद्र चंडांशु डोळां, दावितासि कोपप्रसाद लीळा,
एकां रुससी तमाचिया डोळां, एकां पाळितोसि कृपादृष्टी ॥ ३११ ॥
जी एवंविधा तूंतें, मी देखतसें हें निरुतें,
पेटलें प्रळयाग्नीचें उजितें, तैसें वक्त्र हें तुझें ॥ ३१२ ॥
वणिवेनि पेटले पर्वत, कवळूनि ज्वाळांचे उभड उठत,
तैसी चाटीत दाढा दांत, जीभ लोळे ॥ ३१३ ॥
इये वदनींचिया उबा, आणि जी सर्वांगकांतीचिया प्रभा,
विश्व तातलें अति क्षोभा, जात आहे ॥ ३१४ ॥
द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः।
दृष्ट्वाऽद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥ २०॥
कां जे द्यौर्लोक आणि पाताळ, पृथिवी आणि अंतराळ,
अथवा दशदिशा समाकुळ, दिशाचक्र ॥ ३१५ ॥
हें आघवेंचि तुंवा एकें, भरलें देखत आहे कौतुकें,
परि गगनाहीसकट भयानकें, आप्लविजे जेवीं ॥ ३१६ ॥
नातरी अद्भुतरसाचिया कल्लोळीं, जाहली चवदाही भुवनांसि कडियाळीं,
तैसें आश्चर्यचि मग मी आकळीं, काय एक ? ॥ ३१७ ॥
नावरे व्याप्ती हे असाधारण, न साहवे रूपाचें उग्रपण,
सुख दूरी गेलें परि प्राण, विपायें धरीजे ॥ ३१८ ॥
देवा ऐसें देखोनि तूंतें, नेणों कैसें आलें भयाचें भरितें,
आतां दुःखकल्लोळीं झळंबतें, तिन्हीं भुवनें ॥ ३१९ ॥
एऱ्हवीं तुज महात्मयाचें देखणें, तरि भयदुःखासि कां मेळवणें ?,
परि हें सुख नव्हेचि जेणें गुणें, तें जाणवत आहे मज ॥ ३२० ॥
जंव तुझें रूप नोहे दिठें, तंव जगासि संसारिक गोमटें,
आतां देखिलासि तरी विषयविटें, उपनला त्रासु ॥ ३२१ ॥
तेवींचि तुज देखिलियासाठीं, काय सहसा तुज देवों येईल मिठी,
आणि नेदीं तरी शोकसंकटीं, राहों केवीं ? ॥ ३२२ ॥
म्हणौनि मागां सरों तंव संसारु, आडवीत येतसे अनिवारु,
आणि पुढां तूं तंव अनावरु, न येसि घेवों ॥ ३२३ ॥
ऐसा माझारलिया सांकडां, बापुड्या त्रैलोक्याचा होतसे हुरडा,
हा ध्वनि जी फुडा, चोजवला मज ॥ ३२४ ॥
जैसा आरंबळला आगीं, तो समुद्रा ये निवावयालागीं,
तंव कल्लोळपाणियाचिया तरंगीं, आगळा बिहे ॥ ३२५ ॥
तैसें या जगासि जाहलें, तूंतें देखोनि तळमळित ठेलें,
यामाजीं पैल भले, ज्ञानशूरांचे मेळावे ॥ ३२६ ॥
अमी हि त्वां सुरसंघा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां सुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ २१॥
हे तुझेनि आंगिकें तेजें, जाळूनि सर्व कर्मांचीं बीजें,
मिळत तुज आंतु सहजें, सद्भावेसीं ॥ ३२७ ॥
आणिक एक सावियाचि भयभीरु, सर्वस्वें धरूनि तुझी मोहरु,
तुज प्रार्थिताति करु, जोडोनियां ॥ ३२८ ॥
देवा अविद्यार्णवीं पडिलों, जी विषयवागुरें आंतुडलों,
स्वर्गसंसाराचिया सांकडलों, दोहीं भागीं ॥ ३२९ ॥
ऐसें आमुचें सोडवणें, तुजवांचोनि कीजेल कवणें ?,
तुज शरण गा सर्वप्राणें, म्हणत देवा ॥ ३३० ॥
आणि महर्षी अथवा सिद्ध, कां विद्याधरसमूह विविध,
हे बोलत तुज स्वस्तिवाद, करिती स्तवन ॥ ३३१ ॥
रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोश्मपाश्च।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ २२॥
हे रुद्रादित्यांचे मेळावे, वसु हन साध्य आघवे,
अश्विनौ देव विश्वेदेव विभवें, वायुही हे जी ॥ ३३२ ॥
अवधारा पितर हन गंधर्व, पैल यक्षरक्षोगण सर्व,
जी महेंद्रमुख्य देव, कां सिद्धादिक ॥ ३३३ ॥
हे आघवेचि आपुलालिया लोकीं, सोत्कंठित अवलोकीं,
हे महामूर्ती दैविकी, पाहात आहाती ॥ ३३४ ॥
मग पाहात पाहात प्रतिक्षणीं, विस्मित होऊनि अंतःकरणीं,
करित निजमुकटीं वोवाळणी, प्रभुजी तुज ॥ ३३५ ॥
ते जय जय घोष कलरवें, स्वर्ग गाजविताती आघवे,
ठेवित ललाटावरी बरवे, करसंपुट ॥ ३३६ ॥
तिये विनयद्रुमाचिये आरवीं, सुरवाडली सात्त्विकांची माधवी,
म्हणौनि करसंपुटपल्लवीं, तूं होतासि फळ ॥ ३३७ ॥
रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम् ॥ २३॥
जी लोचनां भाग्य उदेलें, मना सुखाचें सुयाणें पाहलें,
जे अगाध तुझें देखिलें, विश्वरूप इहीं ॥ ३३८ ॥
हें लोकत्रयव्यापक रूपडें, पाहतां देवांही वचक पडे,
याचें सन्मुखपण जोडें, भलतयाकडुनी ॥ ३३९ ॥
ऐसें एकचि परी विचित्रें, आणि भयानकें वक्त्रें,
बहुलोचन हे सशस्त्रें, अनंतभुजा ॥ ३४० ॥
अनंत चारु बाहु चरण, बहूदर आणि नानावर्ण,
कैसें प्रतिवदनीं मातलेपण, आवेशाचें ॥ ३४१ ॥
हो कां महाकल्पाचिया अंतीं, तवकलेनि यमें जेउततेउतीं,
प्रळयाग्नीचीं उजितीं, आंबुखिलीं जैसीं ॥ ३४२ ॥
नातरी संहारत्रिपुरारीचीं यंत्रें, कीं प्रळयभैरवाचीं क्षेत्रें,
नाना युगांतशक्तीचीं पात्रें, भूतखिचा वोढविलीं ॥ ३४३ ॥
तैसीं जियेतियेकडे, तुझीं वक्त्रें जीं प्रचंडें,
न समाती दरीमाजीं सिंव्हाडे, तैसे दशन दिसती रागीट ॥ ३४४ ॥
जैसें काळरात्रीचेनि अंधारें, उल्हासत निघतीं संहारखेंचरें,
तैसिया वदनीं प्रळयरुधिरें, काटलिया दाढा ॥ ३४५ ॥
हें असो काळें अवंतिलें रण, कां सर्व संहारें मातलें मरण,
तैसें अतिभिंगुळवाणेंपण, वदनीं तुझिये ॥ ३४६ ॥
हे बापुडी लोकसृष्टी, मोटकीये विपाइली दिठी,
आणि दुःखकालिंदीचिया तटीं, झाड होऊनि ठेली ॥ ३४७ ॥
तुज महामृत्यूचिया सागरीं, आतां हे त्रैलोक्य जीविताची तरी,
शोकदुर्वातलहरी, आंदोळत असे ॥ ३४८ ॥
एथ कोपोनि जरी वैकुंठें, ऐसें हन म्हणिपैल अवचटें,
जें तुज लोकांचें काई वाटे ?, तूं ध्यानसुख हें भोगीं ॥ ३४९ ॥
तरी जी लोकांचें कीर साधारण, वायां आड सूतसे वोडण,
केवीं सहसा म्हणे प्राण, माझेचि कांपती ॥ ३५० ॥
ज्या मज संहाररुद्र वासिपे, ज्या मजभेणें मृत्यु लपे,
तो मी एथें अहाळबाहळीं कांपें, ऐसें तुवां केलें ॥ ३५१ ॥
परि नवल बापा हे महामारी, इया नाम विश्वरूप जरी,
हे भ्यासुरपणें हारी, भयासि आणी ॥ ३५२ ॥
नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्।
दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ २४॥
ठेलीं महाकाळेंसि हटेंतटें, तैसी किती{ए}कें मुखें रागिटें,
इहीं वाढोनियां धाकुटें, आकाश केलें ॥ ३५३ ॥
गगनाचेंनि वाडपणें नाकळे, त्रिभुवनींचियाही वारिया न वेंटाळे,
ययाचेनि वाफा आगी जळे, कैसें धडाडीत असे ॥ ३५४ ॥
तेवींचि एकसारिखें एक नोहे, एथ वर्णावर्णाचा भेदु आहे,
हो कां जें प्रळयीं सावावो लाहे, वन्ह्ं ययाचा ॥ ३५५ ॥
जयाचिये आंगींची दीप्ती येवढी, जे त्रैलोक्य कीजे राखोंडी,
कीं तयाही तोंडें आणि तोंडीं, दांत दाढा ॥ ३५६ ॥
कैसा वारया धनुर्वात चढला, समुद्र कीं महापुरीं पडिला,
विषाग्नि मारा प्रवर्तला, वडवानळासी ॥ ३५७ ॥
हळाहळ आगी पियालें, नवल मरण मारा प्रवर्तलें,
तैसें संहारतेजा या जाहलें, वदन देखा ॥ ३५८ ॥
परी कोणें मानें विशाळ, जैसें तुटलिया अंतराळ,
आकाशासि कव्हळ, पडोनि ठेलें ॥ ३५९ ॥
नातरी काखे सूनि वसुंधरी, जैं हिरण्याक्षु रिगाला विवरीं,
तैं उघडले हाटकेश्वरीं, जेवीं पाताळकुहर ॥ ३६० ॥
तैसा वक्त्रांचा विकाशु, माजीं जिव्हांचा आगळाचि आवेशु,
विश्व न पुरे म्हणौनि घांसु, न भरीचि कोंडें ॥ ३६१ ॥
आणि पाताळव्याळांचिया फूत्कारीं, गरळज्वाळा लागती अंबरीं,
तैसी पसरलिये वदनदरी-, माजीं हे जिव्हा ॥ ३६२ ॥
काढूनि प्रळयविजूंचीं जुंबाडें, जैसें पन्नासिलें गगनाचे हुडे,
तैसे आवाळुवांवरी आंकडे, धगधगीत दाढांचे ॥ ३६३ ॥
आणि ललाटपटाचिये खोळे, कैसें भयातें भेडविताती डोळे,
हो कां जे महामृत्यूचे उमाळे, कडवसां राहिले ॥ ३६४ ॥
ऐसें वाऊनि भयाचें भोज, एथ काय निपजवूं पाहातोसि काज,
तें नेणों परी मज, मरणभय आलें ॥ ३६५ ॥
देवा विश्वरूप पहावयाचे डोहळे, केले तिये पावलों प्रतिफळें,
बापा देखिलासि आतां डोळे, निवावे तैसे निवाले ॥ ३६६ ॥
अहो देहो पार्थिव कीर जाये, ययाची काकुळती कवणा आहे,
परि आतां चैतन्य माझें विपायें, वांचे कीं न वांचे ॥ ३६७ ॥
एऱ्हवीं भयास्तव आंग कांपे, नावेक आगळें तरी मन तापे,
अथवा बुद्धिही वासिपे, अभिमानु विसरिजे ॥ ३६८ ॥
परी येतुलियाही वेगळा, जो केवळ आनंदैककळा,
तया अंतरात्मयाही निश्चळा, शियारी आली ॥ ३६९ ॥
बाप साक्षात्काराचा वेधु, कैसा देशधडी केला बोधु,
हा गुरुशिष्यसंबंधु, विपायें नांदे ॥ ३७० ॥
देवा तुझ्या ये दर्शनीं, जें वैकल्य उपजलें आहे अंतःकरणीं,
तें सावरावयालागीं गंवसणी, धैर्याची करितसें ॥ ३७१ ॥
तंव माझेनि नामें धैर्य हारपलें, कीं तयाहीवरी विश्वरूपदर्शन जाहलें,
हें असो परि मज भलें आतुडविलें, उपदेशा इया ॥ ३७२ ॥
जीव विसंवावयाचिया चाडा, सैंघ धांवाधांवी करितसे बापुडा,
परि सोयही कवणेंकडां, न लभे एथ ॥ ३७३ ॥
ऐसें विश्वरूपाचिया महामारी, जीवित्व गेलें आहें चराचरीं,
जी न बोलें तरि काय करीं, कैसेनि राहें ? ॥ ३७४ ॥
दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि।
दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ २५॥
पैं अखंड डोळ्यांपुढें, फुटलें जैसें महाभयाचें भांडें,
तैशीं तुझीं मुखें वितंडें, पसरलीं देखें ॥ ३७५ ॥
असो दांत दाढांची दाटी, न झांकवे मा दों दों वोठीं,
सैंघ प्रळयशस्त्रांचिया दाट कांटी, लागलिया जैशा ॥ ३७६ ॥
जैसें तक्षका विष भरलें, हो कां जे काळरात्रीं भूत संचरलें,
कीं आग्नेयास्त्र परजिलें, वज्राग्नि जैसें ॥ ३७७ ॥
तैशीं तुझीं वक्त्रें प्रचंडें, वरि आवेश हा बाहेरी वोसंडे,
आले मरणरसाचे लोंढे, आम्हांवरी ॥ ३७८ ॥
संहारसमयींचा चंडानिळु, आणि महाकल्पांत प्रळयानळु,
या दोहीं जैं होय मेळु, तैं काय एक न जळे ? ॥ ३७९ ॥
तैसीं संहारकें तुझीं मुखें, देखोनि धीरु कां आम्हां पारुखे ?,
आतां भुललों मी दिशा न देखें, आपणपें नेणें ॥ ३८० ॥
मोटकें विश्वरूप डोळां देखिलें, आणि सुखाचें अवर्षण पडिलें,
आतां जापाणीं जापाणीं आपुलें, अस्ताव्यस्त हें ॥ ३८१ ॥
ऐसें करिसी म्हणौनि जरी जाणें, तरी हे गोष्टी सांगावीं कां मी म्हणें,
आतां एक वेळ वांचवी जी प्राणें, या स्वरूपप्रळयापासोनि ॥ ३८२ ॥
जरी तूं गोसावी आमुचा अनंता, तरी सुईं वोडण माझिया जीविता,
सांटवीं पसारा हा मागुता, महामारीचा ॥ ३८३ ॥
आइकें सकळ देवांचिया परदेवते, तुवां चैतन्यें गा विश्व वसतें,
तें विसरलासी हें उपरतें, संहारूं आदरिलें ॥ ३८४ ॥
म्हणौनि वेगीं प्रसन्न होईं देवराया, संहरीं संहरीं आपुली माया,
काढीं मातें महाभया-, पासोनियां ॥ ३८५ ॥
हा ठायवरी पुढतपुढतीं, तूंतें म्हणिजे बहुवा काकुळती,
ऐसा मी विश्वमूर्ती, भेडका जाहलों ॥ ३८६ ॥
जैं अमरावतीये आला धाडा, तैं म्यां एकलेनि केला उवेडा,
जो मी काळाचियाही तोंडा, वासिपु न धरीं ॥ ३८७ ॥
परी तया आंतुल नव्हे हें देवा, एथ मृत्यूसही करूनि चढावा,
तुवां आमुचाचि घोटू भरावा, या सकळ विश्वेंसीं ॥ ३८८ ॥
कैसा नव्हता प्रळयाचा वेळु, गोखा तूंचि मिनलासि काळु,
बापुडा हा त्रिभुवनगोळु, अल्पायु जाहला ॥ ३८९ ॥
अहा भाग्या विपरीता, विघ्न उठिलें शांत करितां,
कटाकटा विश्व गेलें आतां, तूं लागलासि ग्रासूं ॥ ३९० ॥
हें नव्हे मा रोकडें, सैंघ पसरूनियां तोंडें,
कवळितासि चहूंकडे, सैन्यें इयें ॥ ३९१ ॥
अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः।
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथाऽसौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ २६॥
नोहेति ? हे कौरवकुळींचे वीर, आंधळिया धृतराष्ट्राचे कुमर,
हे गेले गेले सहपरिवार, तुझिया वदनीं ॥ ३९२ ॥
आणि जे जे यांचेनि सावायें, आले देशोदेशींचे राये,
तयांचें सांगावया जावों न लाहे, ऐसें सरकटित आहासी ॥ ३९३ ॥
मदमुखाचिया संघटा, घेत आहासि घटघटां,
आरणीं हन थाटा, देतासि मिठी ॥ ३९४ ॥
जंत्रावरिचील मार, पदातींचे मोगर,
मुखाआंत भार, हारपताति मा ॥ ३९५ ॥
कृतांताचिया जावळी, जें एकचि विश्वातें गिळी,
तियें कोटीवरी सगळीं, गिळितासि शस्त्रें ॥ ३९६ ॥
चतुरंगा परिवारा, संजोडियां रहंवरां,
दांत न लाविसी मा परमेश्वरा, कसा तुष्टलासि बरवा ॥ ३९७ ॥
हां गा भीष्मा{ऐ}सा कवणु, सत्यशौर्यनिपुणु,
तोही आणि ब्राह्मण द्रोणु, ग्रासिलासि कटकटा ॥ ३९८ ॥
अहा सहस्रकराचा कुमरु, एथ गेला गेला कर्णवीरु,
आणि आमुचिया आघवयांचा केरु, फेडिला देखें ॥ ३९९ ॥
कटकटा धातया, कैसें जाहलें अनुग्रहा यया,
मियां प्रार्थूनि जगा बापुडिया, आणिलें मरण ॥ ४०० ॥
मागां थोडिया बहुवा उपपत्ती, येणें सांगितलिया विभूती,
तैसा नसेचि मा पुढती, बैसलों पुसों ॥ ४०१ ॥
म्हणौनि भोग्य तें त्रिशुद्धी न चुके, आणि बुद्धिही होणारासारिखी ठाके,
माझ्या कपाळीं पिटावें लोकें, तें लोटेल कांह्यां ॥ ४०२ ॥
पूर्वीं अमृतही हातां आलें, परी देव नसतीचि उगले,
मग काळकूट उठविलें, शेवटीं जैसें ॥ ४०३ ॥
परी तें एकबगीं थोडें, केलिया प्रतिकारामाजिवडें,
आणि तिये अवसरीचें तें सांकडें, निस्तरविलें शंभू ॥ ४०४ ॥
आतां हा जळतां वारा कें वेंटाळे ?, कोणा हे विषा भरलें गगन गिळे ?,
महाकाळेंसि कें खेळें ?, आंगवत असे ॥ ४०५ ॥
ऐसा अर्जुन दुःखें शिणतु, शोचित असे जिवाआंतु,
परी न देखें तो प्रस्तुतु, अभिप्राय देवाचा ॥ ४०६ ॥
जे मी मारिता हे कौरव मरते, ऐसेनि वेंटाळिला होता मोहें बहुतें,
तो फेडावयालागीं अनंतें, हें दाखविलें निज ॥ ४०७ ॥
अरे कोण्ही कोणातें न मारी, एथ मीचि हो सर्व संहारीं,
हें विश्वरूपव्याजें हरी, प्रकटित असे ॥ ४०८ ॥
परी वायांचि व्याकुलता, ते न चोजवेचि पंडुसुता,
मग अहा कंपु नव्हता, वाढवित असे ॥ ४०९ ॥
वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि।
केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ २७॥
तेथ म्हणे पाहा हो एके वेळे, सासिकवचेंसि दोन्ही दळें,
वदनीं गेलीं आभाळें, गगनीं कां जैसीं ॥ ४१० ॥
कां महाकल्पाचिया शेवटीं, जैं कृतांतु कोपला होय सृष्टी,
तैं एकविसांही स्वर्गां मिठी, पाताळासकट दे ॥ ४११ ॥
नातरी उदासीनें दैवें, संचकाचीं वैभवें,
जेथींचीं तेथ स्वभावें, विलया जाती ॥ ४१२ ॥
तैसीं सासिन्नलीं सैन्यें एकवटें, इये मुखीं जाहलीं प्रविष्टें,
परी एकही तोंडौनि न सुटे, कैसें कर्म देखा ॥ ४१३ ॥
अशोकाचे अंगवसे, चघळिले कऱ्हेनि जैसे,
लोक वक्त्रामाजीं तैसे, वायां गेले ॥ ४१४ ॥
परि सिसाळें मुकुटेंसीं, पडिली दाढांचे सांडसीं,
पीठ होत कैसीं, दिसत आहाती ॥ ४१५ ॥
तियें रत्नें दांतांचिये सवडीं, कूट लागलें जिभेच्या बुडीं,
कांहीं कांहीं आगरडीं, द्रंष्ट्रांचीं माखलीं ॥ ४१६ ॥
हो कां जे विश्वरूपें काळें, ग्रासिलीं लोकांचीं शरीरें बळें,
परि जीवित्व देहींचीं सिसाळें, अवश्य कीं राखिलीं ॥ ४१७ ॥
तैसीं शरीरामाजीं चोखडीं, इयें उत्तमांगें होतीं फुडीं,
म्हणौनि महाकाळाचियाही तोंडीं, परि उरलीं शेखीं ॥ ४१८ ॥
मग म्हणे हें काई, जन्मलयां आन मोहरचि नाहीं,
जग आपैसेंचि वदनडोहीं, संचारताहे ॥ ४१९ ॥
यया आपेंआप आघविया सृष्टी, लागलिया आहाति वदनाच्या वाटीं,
आणि हा जेथिंचिया तेथ मिठी, देतसे उगला ॥ ४२० ॥
ब्रह्मादिक समस्त, उंचा मुखामाजीं धांवत,
येर सामान्य हे भरत, ऐलीच वदनीं ॥ ४२१ ॥
आणीकही भूतजात, तें उपजलेचि ठायीं ग्रासित,
परि याचिया मुखा निभ्रांत, न सुटेचि कांहीं ॥ ४२२ ॥
यथा नदीनाम् बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति।
तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ २८॥
जैसे महानदीचे वोघ, वहिले ठाकिती समुद्राचें आंग,
तैसें आघवाचिकडूनि जग, प्रवेशत मुखीं ॥ ४२३ ॥
आयुष्यपंथें प्राणिगणी, करोनि अहोरात्रांची मोवणी,
वेगें वक्त्रामिळणीं, साधिजत आहाती ॥ ४२४ ॥
यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ २९॥
जळतया गिरीच्या गवखा-, माजीं घापती पतंगाचिया झाका,
तैसे समग्र लोक देखा, इये वदनीं पडती ॥ ४२५ ॥
परि जेतुलें येथ प्रवेशलें, तें तातलिया लोहें पाणीचि पां गिळिलें,
वहवटींहि पुसिलें, नामरूप तयांचें ॥ ४२६ ॥
लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वद्भिः।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ३०॥
आणि येतुलाही आरोगण, करितां भुके नाहीं उणेपण,
कैसें दीपन असाधारण, उदयलें यया ॥ ४२७ ॥
जैसा रोगिया ज्वराहूनि उठिला, का भणगा दुकाळु पाहला,
तैसा जिभांचा लळलळाटु देखिला, आवाळुवें चाटितां ॥ ४२८ ॥
तैसें आहाराचे नांवें कांहीं, तोंडापासूनि उरलेंचि नाहीं,
कैसी समसमीत नवाई, भुकेलेपणाची ॥ ४२९ ॥
काय सागराचा घोंटु भरावा ?, कीं पर्वताचा घांसु करावा ?,
ब्रह्मकटाहो घालावा, आघवाचि दाढे ॥ ४३० ॥
दिशा सगळियाचि गिळाविया, चांदिणिया चाटूनि घ्याविया,
ऐसें वर्तत आहे साविया, लोलुप्य बा तुझें ॥ ४३१ ॥
जैसा भोगीं कामु वाढे, कां इंधनें आगीसि हाकाक चढे,
तैसी खातखातांचि तोंडें, खाखांतें ठेलीं ॥ ४३२ ॥
कैसें एकचि केवढें पसरलें, त्रिभुवन जिव्हाग्रीं आहे टेकलें,
जैसें कां कवीठ घातलें, वडवानळीं ॥ ४३३ ॥
ऐसीं अपार वदनें, आतां येतुलीं कैंचीं त्रिभुवनें,
कां आहारु न मिळतां येणें मानें, वाढविलीं सैंघ ॥ ४३४ ॥
अगा हा लोकु बापुडा, जाहला वदनज्वाळां वरपडा,
जैसी वणवेयाचिया वेढां, सांपडती मृगें ॥ ४३५ ॥
आतां तैसें यां विश्वा जाहालें, देव नव्हे हें कर्म आलें,
कां जग चळचळां पांगिलें, काळजाळें ॥ ४३६ ॥
आतां इये अंगप्रभेचिये वागुरे, कोणीकडूनि निगिजैल चराचरें,
हीं वक्त्रें नोहेती जोहारें, वोडवलीं जगा ॥ ४३७ ॥
आगी आपुलेनि दाहकपणें, कैसेनि पोळिजे तें नेणे,
परी जया लागे तया प्राणें, सुटिकाची नाहीं ॥ ४३८ ॥
नातरी माझेनि तिखटपणें, कैसें निवटे हें शस्त्र कायि जाणें,
कां आपुलियां मारा नेणें, विष जैसें ॥ ४३९ ॥
तैसी तुज कांहीं, आपुलिया उग्रपणाची सेचि नाहीं,
परी ऐलीकडिले मुखीं खाई, हो सरली जगाची ॥ ४४० ॥
अगा आत्मा तूं एकु, सकळ विश्वव्यापकु,
तरी कां आम्हां अंतकु, तैसा वोडवलासी ? ॥ ४४१ ॥
तरी मियां सांडिली जीवित्वाची चाड, आणि तुवांही न धरावी भीड,
मनीं आहे तें उघड, बोल पां सुखें ॥ ४४२ ॥
किती वाढविसी या उग्ररूपा, आंगींचें भगवंतपण आठवीं बापा,
नाहीं तरी कृपा, मजपुरती पाही ॥ ४४३ ॥
आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद।
विज्ञातुमिच्छामिभवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ ३१॥
तरी एक वेळ वेदवेद्या, जी त्रिभुवनैक आद्या,
विनवणी विश्ववंद्या, आइकें माझी ॥ ४४४ ॥
ऐसें बोलोनि वीरें, चरण नमस्कारिलें शिरें,
मग म्हणें तरी सर्वेश्वरें, अवधारिजो ॥ ४४५ ॥
मियां होआवया समाधान, जी पुसिलें विश्वरूपध्यान,
आणि एकेंचि काळें त्रिभुवन, गिळितुचि उठिलासी ॥ ४४६ ॥
तरी तूं कोण कां येतुलीं, इयें भ्यासुरें मुखें कां मेळविलीं,
आघवियाचि करीं परिजिलीं, शस्त्रें कांह्या ॥ ४४७ ॥
जी जंव तंव रागीटपणें, वाढोनि गगना आणितोसि उणें,
कां डोळे करूनि भिंगुळवाणे, भेडसावीत आहासी ॥ ४४८ ॥
एथ कृतांतेंसि देवा, कासया किजतसे हेवा,
हा आपुला तुवां सांगावा, अभिप्राय मज ॥ ४४९ ॥
या बोला म्हणे अनंतु, मी कोण हें आहासी पुसतु,
आणि कायिसयालागीं असे वाढतु, उग्रतेसी ॥ ४५० ॥
श्रीभगवानुवाच।
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ॥
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३२॥
तरी मी काळु गा हें फुडें, लोक संहारावयालागीं वाढें,
सैंघ पसरिलीं आहातीं तोंडें, आतां ग्रासीन हें आघवें ॥ ४५१ ॥
एथ अर्जुन म्हणे कटकटा, उबगिलों मागिल्या संकटा,
म्हणौनि आळविला तंव वोखटा, उवाइला हा ॥ ४५२ ॥
तेवींचि कठिण बोलें आसतुटी, अर्जुन होईल हिंपुटी,
म्हणौनि सवेंचि म्हणे किरीटी, परि आन एक असे ॥ ४५३ ॥
तरी आतांचिये संहारवाहरे, तुम्हीं पांडव असा बाहिरे,
तेथ जातजातां धनुर्धरें, सांवरिले प्राण ॥ ४५४ ॥
होता मरणमहामारीं गेला, तो मागुता सावधु जाहला,
मग लागला बोला, चित्त देऊं ॥ ४५५ ॥
ऐसें म्हणिजत आहे देवें, अर्जुना तुम्ही माझें हें जाणावें,
येर जाण मी आघवें, सरलों ग्रासूं ॥ ४५६ ॥
वज्रानळीं प्रचंडीं, जैसी घापे लोणियाची उंडी,
तैसें जग हें माझिया तोंडीं, तुवां देखिलें जें ॥ ४५७ ॥
तरी तयामाझारीं कांहीं, भरंवसेनि उणें नाहीं,
इये वायांचि सैन्यें पाहीं, बरवतें आहाती ॥ ४५८ ॥
ऐसा चतुरंगाचिया संपदा, करित महाकाळेंसीं स्पर्धा,
वांटिवेचिया मदा, वघळले जे ॥ ४५९ ॥
हे जे मिळोनियां मेळे, कुंथती वीरवृत्तीचेनि बळें,
यमावरी गजदळें, वाखाणिजताती ॥ ४६० ॥
म्हणती सृष्टीवरी सृष्टी करूं, आण वाहूनि मृत्यूतें मारूं,
आणि जगाचा भरूं, घोंटु यया ॥ ४६१ ॥
पृथ्वी सगळीचि गिळूं, आकाश वरिच्यावरी जाळूं,
कां बाणवरी खिळूं, वारयातें ॥ ४६२ ॥
बोल हतियेराहूनि तिखट, दिसती अग्निपरिस दासट,
मारकपणें काळकूट, महुर म्हणत ॥ ४६३ ॥
तरी हे गंधर्वनगरींचे उमाळे, जाण पोकळीचे पेंडवळें,
अगा चित्रीव फळें, वीर हे देखें ॥ ४६४ ॥
हां गा मृगजळाचा पूर आला, दळ नव्हे कापडाचा साप केला,
इया शृंगारूनियां खाला, मांडिलिया पैं ॥ ४६५ ॥
तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुंक्ष्व राज्यं समृद्धम्।
मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥ ३३॥
येर चेष्टवितें जें बळ, तें मागांचि मियां ग्रासिलें सकळ,
आतां कोल्हारिचे वेताळ, तैसे निर्जीव हे आहाती ॥ ४६६ ॥
हालविती दोरी तुटली, तरी तियें खांबावरील बाहुलीं,
भलतेणें लोटिलीं, उलथोनि पडती ॥ ४६७ ॥
तैसा सैन्याचा यया बगा, मोडतां वेळू न लगेल पैं गा,
म्हणौनि उठीं उठीं वेगां, शाहाणा होईं ॥ ४६८ ॥
तुवां गोग्रहणाचेनि अवसरें, घातलें मोहनास्त्र एकसरें,
मग विराटाचेनि महाभेडें उत्तरें, आसडूनि नागाविलें ॥ ४६९ ॥
आतां हें त्याहूनि निपटारें जहालें, निवटीं आयितें रण पडिलें,
घेईं यश रिपु जिंतिले, एकलेनि अर्जुनें ॥ ४७० ॥
आणि कोरडें यशचि नोहे, समग्र राज्यही आलें आहे,
तूं निमित्तमात्रचि होयें, सव्यसाची ॥ ४७१ ॥
द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णां तथान्यानपि योधवीरान्।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्‌नान् ॥ ३४॥
द्रोणाचा पाडु न करीं, भीष्माचें भय न धरीं,
कैसेनि कर्णावरी, परजूं हें न म्हण ॥ ४७२ ॥
कोण उपायो जयद्रथा कीजे, हें न चिंतूं चित्त तुझें,
आणिकही आथि जे जे, नावाणिगे वीर ॥ ४७३ ॥
तेही एक एक आघवें, चित्रींचे सिंहाडे मानावे,
जैसे वोलेनि हातें घ्यावें, पुसोनियां ॥ ४७४ ॥
यावरी पांडवा, काइसा युद्धाचा मेळावा ?,
हा आभासु गा आघवा, येर ग्रासिलें मियां ॥ ४७५ ॥
जेव्हां तुवां देखिले, हे माझिया वदनीं पडिले,
तेव्हांचि यांचें आयुष्य सरलें, आतां रितीं सोपें ॥ ४७६ ॥
म्हणौनि वहिला उठीं, मियां मारिले तूं निवटीं,
न रिगे शोकसंकटीं, नाथिलिया ॥ ४७७ ॥
आपणचि आडखिळा कीजे, तो कौतुकें जैसा विंधोनि पाडिजे,
तैसें देखें गा तुझें, निमित्त आहे ॥ ४७८ ॥
बापा विरुद्ध जें जाहलें, तें उपजतांचि वाघें नेलें,
आतां राज्येंशीं संचलें, यश तूं भोगीं ॥ ४७९ ॥
सावियाचि उतत होते दायाद, आणि बळिये जगीं दुर्मद,
ते वधिले विशद, सायासु न लागतां ॥ ४८० ॥
ऐसिया इया गोष्टी, विश्वाच्या वाक्पटीं,
लिहूनि घाली किरीटी, जगामाजीं ॥ ४८१ ॥
संजय उवाच।
एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ॥
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ३५॥
ऐसी आघवीचि हे कथा, तया अपूर्ण मनोरथा,
संजयो सांगे कुरुनाथा, ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ४८२ ॥
मग सत्यलोकौनि गंगाजळ, सुटलिया वाजत खळाळ,
तैशी वाचा विशाळ, बोलतां तया ॥ ४८३ ॥
नातरी महामेघांचे उमाळे, घडघडीत एके वेळे,
कां घुमघुमिला मंदराचळें, क्षीराब्धी जैसा ॥ ४८४ ॥
तैसें गंभीरें महानादें, हें वाक्य विश्वकंदें,
बोलिलें अगाधें, अनंतरूपें ॥ ४८५ ॥
तें अर्जुनें मोटकें ऐकिलें, आणि सुख कीं भय दुणावलें,
हें नेणों परि कांपिन्नलें, सर्वांग तयाचें ॥ ४८६ ॥
सखोलपणें वळली मोट, आणि तैसेचि जोडले करसंपुट,
वेळोवेळां ललाट, चरणीं ठेवी ॥ ४८७ ॥
तेवींचि कांहीं बोलों जाये, तंव गळा बुजालाचि ठाये,
हें सुख कीं भय होये, हें विचारा तुम्हीं ॥ ४८८ ॥
परि तेव्हां देवाचेनि बोलें, अर्जुना हें ऐसें जाहलें,
मियां पदांवरूनि देखिलें, श्लोकींचिया ॥ ४८९ ॥
मग तैसाचि भेणभेण, पुढती जोहारूनि चरण,
मग म्हणे जी आपण, ऐसें बोलिलेती ॥ ४९० ॥
अर्जुन उवाच।
स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ॥
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः ॥ ३६॥
ना तरी अर्जुना मी काळु, आणि ग्रासिजे तो माझा खेळु,
हा बोलु तुझा कीर अढळु, मानूं आम्ही ॥ ४९१ ॥
परि तुवां जी काळें, आजि स्थितीचिये वेळे,
ग्रासिजे हें न मिळे, विचारासी ॥ ४९२ ॥
कैसेनि आंगींचें तारुण्य काढावें ?, कैचें नव्हे तें वार्धक्य आणावें ?,
म्हणौनि करूं म्हणसी तें नव्हे, बहुतकरुनी ॥ ४९३ ॥
हां जी चौपाहारी न भरतां, कोणेही वेळे श्रीअनंता,
काय माध्यान्हीं सविता, मावळतु आहे ? ॥ ४९४ ॥
पैं तुज अखंडिता काळा, तिन्ही आहाती जी वेळा,
त्या तिन्ही परी सबळा, आपुलालिया समयीं ॥ ४९५ ॥
जे वेळीं हों लागे उत्पत्ती, ते वेळीं स्थिति प्रळयो हारपती,
आणि स्थितिकाळीं न मिरविती, उत्पत्ति प्रळयो ॥ ४९६ ॥
पाठीं प्रळयाचिये वेळे, उत्पत्ति स्थिति मावळे,
हें कायसेनही न ढळे, अनादि ऐसें ॥ ४९७ ॥
म्हणौनि आजि तंव भरें भोगें, स्थिति वर्तिजत आहे जगें,
एथ ग्रसिसी तूं हें न लगे, माझ्या जीवीं ॥ ४९८ ॥
तंव संकेतें देव बोले, अगा या दोन्ही सैन्यांसीचि मरण पुरलें,
तें प्रत्यक्षचि तुज दाविलें, येर यथाकाळें जाण ॥ ४९९ ॥
हा संकेतु जंव अनंता, वेळु लागला बोलतां,
तंव अर्जुनें लोकु मागुता, देखिला यथास्थिति ॥ ५०० ॥
मग म्हणतसे देवा, तूं सूत्रीं विश्वलाघवा,
जग आला मा आघवा, पूर्वस्थिति पुढती ॥ ५०१ ॥
परी पडिलिया दुःखसागरीं, तूं काढिसी कां जयापरी,
ते कीर्ति तुझी श्रीहरी, आठवित असे ॥ ५०२ ॥
कीर्ति आठवितां वेळोवेळां, भोगितसें महासुखाचा सोहळा,
तेथ हर्षामृतकल्लोळा, वरी लोळत आहें ॥ ५०३ ॥
देवा जियालेपणें जग, धरी तुझ्या ठायीं अनुराग,
आणि दुष्टां तयां भंग, अधिकाधिक ॥ ५०४ ॥
पैं त्रिभुवनींचिया राक्षसां, महाभय तूं हृषीकेशा,
म्हणौनि पळताती दाही दिशां, पैलीकडे ॥ ५०५ ॥
येथ सुर नर सिद्ध किन्नर, किंबहुना चराचर,
ते तुज देखोनि हर्षनिर्भर, नमस्कारित असती ॥ ५०६ ॥
कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे।
अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥ ३७॥
एथ गा कवणा कारणा, राक्षस हे नारायणा,
न लगतीचि चरणा, पळते जाहले ॥ ५०७ ॥
आणि हें काय तूंतें पुसावें, येतुलें आम्हांसिही जाणवे,
तरी सूर्योदयीं राहावें, कैसेनि तमें ? ॥ ५०८ ॥
जी तूं प्रकाशाचा आगरु, आणि जाहला आम्हासि गोचरू,
म्हणौनिया निशाचरां केरु, फिटला सहजें ॥ ५०९ ॥
हें येतुले दिवस आम्हां, कांहीं नेणवेचि श्रीरामा,
आतां देखतसों महिमा, गंभीर तुझा ॥ ५१० ॥
जेथूनि नाना सृष्टींचिया वोळी, पसरती भूतग्रामाचिया वेली,
तया महद्ब्रह्मातें व्याली, दैविकी इच्छा ॥ ५११ ॥
देवो निःसीम तत्त्व सदोदितु, देवो निःसीम गुण अनंतु,
देवो निःसीम साम्य सततु, नरेंद्र देवांचा ॥ ५१२ ॥
जी तूं त्रिजगतिये वोलावा, अक्षर तूं सदाशिवा,
तूंचि सदसत् देवा, तयाही अतीत तें तूं ॥ ५१३ ॥
त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ३८॥
तूं प्रकृतिपुरुषांचिया आदी, जी महत्तत्वां तूंचि अवधी,
स्वयें तूं अनादि, पुरातनु ॥ ५१४ ॥
तूं सकळ विश्वजीवन, जीवांसि तूंचि निधान,
भूतभविष्याचें ज्ञान, तुझ्याचि हातीं ॥ ५१५ ॥
जी श्रुतीचियां लोचनां, स्वरूपसुख तूंचि अभिन्ना,
त्रिभुवनाचिया आयतना, आयतन तूं ॥ ५१६ ॥
म्हणौनि जी परम, तूंतें म्हणिजे महाधाम,
कल्पांतीं महद्ब्रह्म, तुजमाजीं रिगे ॥ ५१७ ॥
किंबहुना तुवां देवें, विश्व विस्तारिलें आहे आघवें,
तरि अनंतरूपा वानावें, कवणें तूंतें ॥ ५१८ ॥
वायुर्यमोग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च।
नमो नमस्तेऽस्तुसहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ३९॥
नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ४०॥
जी काय एक तूं नव्हसी, कवणे ठायीं नससी,
हें असो जैसा आहासी, तैसिया नमो ॥ ५१९ ॥
वायु तूं अनंता, यम तूं नियमिता,
प्राणिगणीं वसता, अग्नि तो तूं ॥ ५२० ॥
वरुण तूं सोम, स्रष्टा तूं ब्रह्म,
पितामहाचाही परम, आदि जनक तूं ॥ ५२१ ॥
आणिकही जें जें कांहीं, रूप आथि अथवा नाहीं,
तया नमो तुज तैसयाही, जगन्नाथा ॥ ५२२ ॥
ऐसें सानुरागें चित्तें, नमन केलें पंडुसुतें,
मग पुढती म्हणे नमस्ते, नमस्ते प्रभो ॥ ५२३ ॥
पाठीं तिये साद्यंते, न्याहाळी श्रीमूर्तीतें,
आणि पुढती म्हणे नमस्ते, नमस्ते प्रभो ॥ ५२४ ॥
पाहतां पाहतां प्रांतें, समाधान पावे चित्तें,
आणि पुढती म्हणे नमस्ते, नमस्ते प्रभो ॥ ५२५ ॥
इये चराचरीं जीं भूतें, सर्वत्र देखे तयांतें,
आणि पुढती म्हणे नमस्ते, नमस्ते प्रभो ॥ ५२६ ॥
ऐसीं रूपें तियें अद्भुतें, आश्चर्यें स्फुरती अनंतें,
तंव तंव नमस्ते, नमस्तेचि म्हणे ॥ ५२७ ॥
आणिक स्तुतिही नाठवे, आणि निवांतुही न बैसवे,
नेणें कैसा प्रेमभावें, गाजोंचि लागे ॥ ५२८ ॥
किंबहुना इयापरी, नमन केलें सहस्रवरी,
कीं पुढती म्हणे श्रीहरी, तुज सन्मुखा नमो ॥ ५२९ ॥
देवासि पाठी पोट आथि कीं नाहीं, येणें उपयोगु आम्हां काई,
तरि तुज पाठिमोरेयाही, नमो स्वामी ॥ ५३० ॥
उभा माझिये पाठीसीं, म्हणौनि पाठीमोरें म्हणावें तुम्हांसी,
सन्मुख विन्मुख जगेंसीं, न घडें तुज ॥ ५३१ ॥
आतां वेगळालिया अवयवां, नेणें रूप करूं देवा,
म्हणौनि नमो तुज सर्वा, सर्वात्मका ॥ ५३२ ॥
जी अनंतबळसंभ्रमा, तुज नमो अमित विक्रमा,
सकळकाळीं समा, सर्वरूपा ॥ ५३३ ॥
आघविया आकाशीं जैसें, अवकाशचि होऊनि आकाश असे,
तूं सर्वपणें तैसें, पातलासि सर्व ॥ ५३४ ॥
किंबहुना केवळ, सर्व हें तूंचि निखिळ,
परी क्षीरार्णवीं कल्लोळ, पयाचे जैसे ॥ ५३५ ॥
म्हणौनिया देवा, तूं वेगळा नव्हसी सर्वां,
हें आलें मज सद्भावा, आतां तूंचि सर्व ॥ ५३६ ॥
सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति।
अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ४१॥
परि ऐसिया तूतें स्वामी, कहींच नेणों जी आम्ही,
म्हणौनि सोयरे संबंधधर्मीं, राहाटलों तुजसीं ॥ ५३७ ॥
अहा थोर वाउर जाहलें, अमृतें संमार्जन म्यां केलें,
वारिकें घेऊनि दिधलें, कामधेनूतें ॥ ५३८ ॥
परिसाचा खडवाचि जोडला, कीं फोडोनि आम्ही गाडोरा घातला,
कल्पतरू तोडोनि केला, कूंप शेता ॥ ५३९ ॥
चिंतामणीची खाणी लागली, तेणें करें वोढाळें वोल्हांडिली,
तैसी तुझी जवळिक धाडिली, सांगातीपणें ॥ ५४० ॥
हें आजिचेंचि पाहें पां रोकडें, कवण झुंज हें केवढें,
एथ परब्रह्म तूं उघडें, सारथी केलासी ॥ ५४१ ॥
यया कौरवांचिया घरा, शिष्टाई धाडिलासि दातारा,
ऐसा वणिजेसाठीं जागेश्वरा, विकलासि आम्हीं ॥ ५४२ ॥
तूं योगियांचें समाधिसुख, कैसा जाणेचिना मी मूर्ख,
उपरोधु जी सन्मुख, तुजसीं करूं ॥ ५४३ ॥
यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ ४२॥
तूं या विश्वाची अनादि आदी, बैससी जिये सभासदीं,
तेथें सोयरीकीचिया संबंधीं, रळीं बोलों ॥ ५४४ ॥
विपायें राउळा येवों, तरि तुझेनि अंगें मानु पावों,
न मानिसी तरी जावों, रुसोनि सलगी ॥ ५४५ ॥
पायां लागोनि बुझावणी, तुझ्या ठायीं शारङ्गपाणी,
पाहिजे ऐशी करणी, बहु केली आम्हीं ॥ ५४६ ॥
सजणपणाचिया वाटा, तुजपुढें बैसें उफराटा,
हा पाडु काय वैकुंठा ?, परि चुकलों आम्हीं ॥ ५४७ ॥
देवेंसि कोलकाठी धरूं, आखाडा झोंबीलोंबी करूं,
सारी खेळतां आविष्करूं, निकरेंही भांडों ॥ ५४८ ॥
चांग तें उराउरीं मागों, देवासि कीं बुद्धि सांगों,
तेवींचि म्हणों काय लागों, तुझें आम्ही ॥ ५४९ ॥
ऐसा अपराधु हा आहे, जो त्रिभुवनीं न समाये,
जी नेणतांचि कीं पाये, शिवतिले तुझे ॥ ५५० ॥
देवो बोनयाच्या अवसरीं, लोभें कीर आठवण करी,
परी माझा निसुग गर्व अवधारीं, जे फुगूनचि बैसें ॥ ५५१ ॥
देवाचिया भोगायतनीं, खेळतां आशंकेना मनीं,
जी रिगोनियां शयनीं, सरिसा पहुडें ॥ ५५२ ॥
'कृष्ण म्हणौनि हाकारिजे, यादवपणें तूंतें लेखिजे,
आपली आण घालिजे, जातां तुज ॥ ५५३ ॥
मज एकासनीं बैसणें, कां तुझा बोलु न मानणें,
हें वोतटीचेनि दाटपणें, बहुत घडलें ॥ ५५४ ॥
म्हणौनि काय काय आतां, निवेदिजेल अनंता,
मी राशि आहें समस्तां, अपराधांचि ॥ ५५५ ॥
यालागीं पुढां अथवा पाठीं, जियें राहटलों बहुवें वोखटीं,
तियें मायेचिया परी पोटीं, सामावीं प्रभो ॥ ५५६ ॥
जी कोण्ही एके वेळे, सरिता घेऊन येती खडुळें,
तियें सामाविजेति सिंधुजळें, आन उपायो नाहीं ॥ ५५७ ॥
तैसी प्रीती कां प्रमादें, देवेंसीं मज विरुद्धें,
बोलविलीं तियें मुकुंदें, उपसाहावीं जी ॥ ५५८ ॥
आणि देवाचेनि क्षमत्वें क्षमा, आधारु जाली आहे या भूतग्रामा,
म्हणौनि जी पुरुषोत्तमा, विनवूं तें थोडें ॥ ५५९ ॥
तरी आतां अप्रमेया, मज शरणागता आपुलिया,
क्षमा कीजो जी यया, अपराधांसि ॥ ५६० ॥
पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभावः ॥ ४३॥
जी जाणितलें मियां साचें, महिमान आतां देवाचें,
जे देवो होय चराचराचें, जन्मस्थान ॥ ५६१ ॥
हरिहरादि समस्तां, देवा तूं परम देवता,
वेदांतेंही पढविता, आदिगुरु तूं ॥ ५६२ ॥
गंभीर तूं श्रीरामा, नाना भूतैकसमा,
सकळगुणीं अप्रतिमा, अद्वितीया ॥ ५६३ ॥
तुजसी नाहीं सरिसें, हें प्रतिपादनचि कायसें ?,
तुवां जालेनि आकाशें, सामाविलें जग ॥ ५६४ ॥
तया तुझेनि पाडें दुजें, ऐसें बोलतांचि लाजिजे,
तेथ अधिकाची कीजे, गोठी केवीं ॥ ५६५ ॥
म्हणौनि त्रिभुवनीं तूं एकु, तुजसरिखा ना अधिकु,
तुझा महिमा अलौकिकु, नेणिजे वानूं ॥ ५६६ ॥
तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायाऱसि देव सोढुम् ॥ ४४॥
ऐसें अर्जुनें म्हणितलें, मग पुढती दंडवत घातलें,
तेथें सात्त्विकाचें आलें, भरतें तया ॥ ५६७ ॥
मग म्हणतसे प्रसीद प्रसीद, वाचा होतसे सद्गद,
काढी जी अपराध-, समुद्रौनि मातें ॥ ५६८ ॥
तुज विश्वसुहृदातें कहीं, सोयरेपणें न मनूंचि पाहीं,
तुज विईश्वेश्वराचिया ठायीं, ऐश्वर्य केलें ॥ ५६९ ॥
तूं वर्णनीय परी लोभें, मातें वर्णिसी पां सभे,
तरि मियां वल्गिजे क्षोभें, अधिकाधिक ॥ ५७० ॥
आतां ऐसिया अपराधां, मर्यादा नाहीं मुकुंदा,
म्हणौनि रक्ष रक्ष प्रमादा, पासोनियां ॥ ५७१ ॥
जी हेंचि विनवावयालागीं, कैंची योग्यता माझिया आंगीं,
परी अपत्य जैसें सलगी, बापेंसीं बोले ॥ ५७२ ॥
पुत्राचे अपराध, जरी जाहले अगाध,
तरी पिता साहे निर्द्वंद्व, तैसें साहिजो जी ॥ ५७३ ॥
सख्याचें उद्धत, सखा साहे निवांत,
तैसें तुवां समस्त, साहिजो जी ॥ ५७४ ॥
प्रियाचिया ठायीं सन्मान, प्रिय न पाहें सर्वथा जाण,
तेवीं उच्छिष्ट काढिलें आपण, ते क्षमा कीजो जी ॥ ५७५ ॥
नातरी प्राणाचें सोयरें भेटे, मग जीवें भूतलीं जियें संकटें,
तियें निवेदितां न वाटे, संकोचु कांहीं ॥ ५७६ ॥
कां उखितें आंगें जीवें, आपणपें दिधलें जिया मनोभावें,
तिया कांतु मिनलिया न राहवें, हृदय जेवीं ॥ ५७७ ॥
तयापरी जी मियां, हें विनविलें तुमतें गोसाविया,
आणि कांहीं एक म्हणावया, कारण असे ॥ ५७८ ॥
अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे।
तदेव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ४५॥
तरी देवेंसीं सलगी केली, जे विश्वरूपाची आळी घेतली,
ते मायबापें पुरविली, स्नेहाळाचेनि ॥ ५७९ ॥
सुरतरूंची झाडें, आंगणीं लावावीं कोडें,
देयावें कामधेनुचें पाडें, खेळावया ॥ ५८० ॥
मियां नक्षत्रीं डाव पाडावा, चंद्र चेंडुवालागीं आणावा,
हा छंदु सिद्धी नेला आघवा, माउलिये तुवां ॥ ५८१ ॥
जिया अमृतलेशालागीं सायास, तयाचा पाऊस केला चारी मास,
पृथ्वी वाहून चासेचास, चिंतामणी पेरिले ॥ ५८२ ॥
ऐसा कृतकृत्य केला स्वामी, बहुवे लळा पाळिला तुम्हीं,
दाविलें जें हरब्रह्मीं, नायकिजे कानीं ॥ ५८३ ॥
मा देखावयाची केउती गोठी, जयाची उपनिषदां नाहीं भेटी,
ते जिव्हारींची गांठी, मजलागीं सोडिली ॥ ५८४ ॥
जी कल्पादीलागोनि, आजिची घडी धरुनी,
माझीं जेतुलीं हौनी, गेलीं जन्में ॥ ५८५ ॥
तयां आघवियांचि आंतु, घरडोळी घेऊनि असें पाहतु,
परि ही देखिली ऐकिली मातु, आतुडेचिना ॥ ५८६ ॥
बुद्धीचें जाणणें, कहीं न वचेचि याचेनि आंगणें,
हे सादही अंतःकरणें, करवेचिना ॥ ५८७ ॥
तेथा डोळ्यां देखी होआवी, ही गोठीचि कायसया करावी,
किंबहुना पूर्वीं, दृष्ट ना श्रुत ॥ ५८८ ॥
तें हें विश्वरूप आपुलें, तुम्हीं मज डोळां दाविलें,
तरी माझें मन झालें, हृष्ट देवा ॥ ५८९ ॥
परि आतां ऐसी चाड जीवीं, जे तुजसीं गोठी करावी,
जवळीक हे भोगावी, आलिंगावासी ॥ ५९० ॥
ते याचि रूपीं करूं म्हणिजे, तरि कोणे एके मुखेंसी चावळिजे,
आणि कवणा खेंव देईजे, तुज लेख नाहीं ॥ ५९१ ॥
म्हणौनि वारियासवें धावणें, न ठके गगना खेंव देणें,
जळकेली खेळणें, समुद्रीं केउतें ? ॥ ५९२ ॥
यालागीं जी देवा, एथिंचें भय उपजतसे जीवा,
म्हणौनि येतुला लळा पाळावा, जे पुरे हें आतां ॥ ५९३ ॥
पैं चराचर विनोदें पाहिजे, मग तेणें सुखें घरीं राहिजे,
तैसें चतुर्भुज रूप तुझें, तो विसांवा आम्हां ॥ ५९४ ॥
आम्हीं योगजात अभ्यासावें, तेणें याचि अनुभवा यावें,
शास्त्रांतें आलोडावें, परि सिद्धांतु तो हाचि ॥ ५९५ ॥
आम्हीं यजनें किजती सकळें, परि तियें फळावीं येणेंचि फळें,
तीर्थें होतु सकळें, याचिलागीं ॥ ५९६ ॥
आणीकही कांहीं जें जें, दान पुण्य आम्हीं कीजे,
तया फळीं फळ तुझें, चतुर्भुज रूप ॥ ५९७ ॥
ऐसी तेथिंची जीवा आवडी, म्हणौनि तेंचि देखावया लवडसवडी,
वर्तत असे ते सांकडी, फेडीजे वेगीं ॥ ५९८ ॥
अगा जीवींचें जाणतेया, सकळ विश्ववसवितेया,
प्रसन्न होईं पूजितया, देवांचिया देवा ॥ ५९९ ॥
किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ४६॥
कैसें नीलोत्पलातें रांवित, आकाशाही रंगु लावित,
तेजाची वोज दावित, इंद्रनीळा ॥ ६०० ॥
जैसा परिमळ जाहला मरगजा, कां आनंदासि निघालिया भुजा,
ज्याचे जानुवरी मकरध्वजा, जोडली बरव ॥ ६०१ ॥
मस्तकीं मुकुटातें ठेविलें, कीं मुकुटा मुकुट मस्तक झालें,
शृंगारा लेणें लाधलें, आंगाचेनि जया ॥ ६०२ ॥
इंद्रधनुष्याचिये आडणी, माजीं मेघ गगनरंगणीं,
तैसें आवरिलें शारङ्गपाणी, वैजयंतिया ॥ ६०३ ॥
आतां कवणी ते उदार गदा, असुरां देत कैवल्य पदा,
कैसें चक्र हन गोविंदा, सौम्यतेजें मिरवे ॥ ६०४ ॥
किंबहुना स्वामी, तें देखावया उत्कंठित पां मी,
म्हणौनि आतां तुम्हीं, तैसया होआवें ॥ ६०५ ॥
हे विश्वरूपाचे सोहळे, भोगूनि निवाले जी डोळे,
आतां होताति आंधले, कृष्णमूर्तीलागीं ॥ ६०६ ॥
तें साकार कृष्णरूपडें, वांचूनि पाहों नावडे,
तें न देखतां थोडें, मानिताती हे ॥ ६०७ ॥
आम्हां भोगमोक्षाचिया ठायीं, श्रीमूर्तीवांचूनि नाहीं,
म्हणौनि तैसाचि साकारु होईं, हें सांवरीं आतां ॥ ६०८ ॥
श्रीभगवानुवाच।
मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥ ४७॥
या अर्जुनाचिया बोला, विश्वरूपा विस्मयो जाहला,
म्हणे ऐसा नाहीं देखिला, धसाळ कोणी ॥ ६०९ ॥
कोण हे वस्तु पावला आहासी, तया लाभाचा तोषु न घेसी,
मा भेणें काय नेणों बोलसी, हेकाडु ऐसा ॥ ६१० ॥
आम्हीं सावियाचि जैं प्रसन्न होणें, तैं आंगचिवरी म्हणें देणें,
वांचोनि जीव असे वेंचणें, कवणासि गा ॥ ६११ ॥
तें हें तुझिये चाडे, आजि जिवाचेंचि दळवाडें,
कामऊनियां येवढें, रचिलें ध्यान ॥ ६१२ ॥
ऐसी काय नेणों तुझिये आवडी, जाहली प्रसन्नता आमुची वेडी,
म्हणौनि गौप्याचीही गुढी, उभविली जगीं ॥ ६१३ ॥
तें हें अपारां अपार, स्वरूप माझें परात्पर,
एथूनि ते अवतार, कृष्णादिक ॥ ६१४ ॥
हें ज्ञानतेजाचें निखिळ, विश्वात्मक केवळ,
अनंत हे अढळ, आद्य सकळां ॥ ६१५ ॥
हें तुजवांचोनि अर्जुना, पूर्वीं श्रुत दृष्ट नाहीं आना,
जे जोगें नव्हे साधना, म्हणौनियां ॥ ६१६ ॥
न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः।
एवं रूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ४८॥
याची सोय पातले, आणि वेदीं मौनचि घेतलें,
याज्ञिकी माघौते आले, स्वर्गौनियां ॥ ६१७ ॥
साधकीं देखिला आयासु, म्हणौनि वाळिला योगाभ्यासु,
आणि अध्ययनें सौरसु, नाहीं एथ ॥ ६१८ ॥
सीगेचीं सत्कर्मे, धाविन्नलीं संभ्रमें,
तिहीं बहुतेकीं श्रमें, सत्यलोकु ठाकिला ॥ ६१९ ॥
तपीं ऐश्वर्य देखिलें, आणि उग्रपण उभयांचि सांडिलें,
एक तपसाधन जें ठेलें, अपारांतरें ॥ ६२० ॥
तें हें तुवां अनायासें, विश्वरूप देखिलें जैसें,
इये मनुष्यलोकीं तैसें, न फवेचि कवणा ॥ ६२१ ॥
आजि ध्यानसंपत्तीलागीं, तूंचि एकु आथिला जगीं,
हें परम भाग्य आंगीं, विरंचीही नाहीं ॥ ६२२ ॥
मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम्।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ४९॥
म्हणौनि विश्वरूपलाभें श्लाघ, एथिचें भय नेघ नेघ,
हें वांचूनि अन्य चांग, न मनीं कांहीं ॥ ६२३ ॥
हां गा समुद्र अमृताचा भरला, आणि अवसांत वरपडा जाहला,
मग कोणीही आथि वोसंडिला, बुडिजैल म्हणौनि ? ॥ ६२४ ॥
नातरी सोनयाचा डोंगरु, येसणा न चले हा थोरु,
ऐसें म्हणौनि अव्हेरु, करणें घडे ? ॥ ६२५ ॥
दैवें चिंतामणी लेईजे, कीं हें ओझें म्हणौनि सांडिजे ?,
कामधेनु दवडिजे, न पोसवे म्हणौनि ? ॥ ६२६ ॥
चंद्रमा आलिया घरा, म्हणिजे निगे करितोसि उबारा,
पडिसायि पाडितोसि दिनकरा, परता सर ॥ ६२७ ॥
तैसें ऐश्वर्य हें महातेज, आजि हातां आलें आहे सहज,
कीं एथ तुज गजबज, होआवी कां ? ॥ ६२८ ॥
परि नेणसीच गांवढिया, काय कोपों आतां धनंजया,
आंग सांडोनि छाया, आलिंगितोसि मा ? ॥ ६२९ ॥
हें नव्हे जो मी साचें, एथ मन करूनियां काचें,
प्रेम धरिसी अवगणियेचें, चतुर्भुज जें ॥ ६३० ॥
तरि अझुनिवरी पार्था, सांडीं सांडीं हे व्यवस्था,
इयेविषयीं आस्था, करिसी झणें ॥ ६३१ ॥
हें रूप जरी घोर, विकृति आणि थोर,
तरी कृतनिश्चयाचें घर, हेंचि करीं ॥ ६३२ ॥
कृपण चित्तवृत्ति जैसी, रोंवोनि घालीं ठेवयापासीं,
मग नुसधेनि देहेंसीं, आपण असे ॥ ६३३ ॥
कां अजातपक्षिया जवळा, जीव बैसवूनि अविसाळां,
पक्षिणी अंतराळा-, माजीं जाय ॥ ६३४ ॥
नाना गाय चरे डोंगरीं, परि चित्त बांधिलें वत्सें घरीं,
प्रेम एथिंचें करीं, स्थानपती ॥ ६३५ ॥
येरें वरिचिलेनि चित्तें, बाह्य सख्य सुखापुरतें,
भोगिजो कां श्रीमूर्तींतें, चतुर्भुज ॥ ६३६ ॥
परि पुढतपुढती पांडवा, हा एक बोलु न विसरावा,
जे इये रूपींहूनि सद्भावा, नेदावें निघों ॥ ६३७ ॥
हें कहीं नव्हतेंचि देखिलें, म्हणौनि भय जें तुज उपजलें,
तें सांडीं एथ संचलें, असों दे प्रेम ॥ ६३८ ॥
आतां करूं तुजयासारखें, ऐसें म्हणितलें विश्वतोमुखें,
तरि मागील रूप सुखें, न्याहाळीं पां तूं ॥ ६३९ ॥
संजय उवाच।
इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ॥
आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ५०॥
ऐसें वाक्य बोलतखेंवो, मागुता मनुष्य जाहला देवो,
हें ना परि नवलावो, आवडीचा तिये ॥ ६४० ॥
श्रीकृष्णचि कैवल्य उघडें, वरि सर्वस्व विश्वरूपायेवढें,
हातीं दिधलें कीं नावडे, अर्जुनासि ॥ ६४१ ॥
वस्तु घेऊनि वाळिजे, जैसें रत्नासि दूषण ठेविजे,
नातरी कन्या पाहूनियां म्हणिजे, मना न ये हे ॥ ६४२ ॥
तया विश्वरूपायेवढी दशा, करितां प्रीतीचा वाढू कैसा,
सेल दीधलीसे उपदेशा, किरीटीसिं देवें ॥ ६४३ ॥
मोडोनि भांगाराचा रवा, लेणें घडिलें आपलिया सवा,
मग नावडे जरी जीवा, तरी आटिजे पुढती ॥ ६४४ ॥
तैसें शिष्याचिये प्रीती जाहलें, कृष्णत्व होतें तें विश्वरूप केलें,
तें मना नयेचि मग आणिलें, कृष्णपण मागुतें ॥ ६४५ ॥
हा ठाववरी शिष्याची निकसी, सहातें गुरु आहाती कवणे देशीं ?,
परि नेणिजे आवडी कैशी, संजयो म्हणे ॥ ६४६ ॥
मग विश्वरूप व्यापुनि भोंवतें, जें दिव्य तेज प्रगटलें होतें,
तेंचि सामावलें मागुतें, कृष्णरूपीं तये ॥ ६४७ ॥
जैसें त्वंपद हें आघवें, तत्पदीं सामावे,
अथवा द्रुमाकारु सांठवे, बीजकणिके जेवीं ॥ ६४८ ॥
नातरी स्वप्नसंभ्रमु जैसा, गिळी चेइली जीवदशा,
श्रीकृष्णें योगु हा तैसा, संहारिला तो ॥ ६४९ ॥
जैसी प्रभा हारपली बिंबीं, कीं जळदसंपत्ती नभीं,
नाना भरतें सिंधुगर्भीं, रिगालें राया ॥ ६५० ॥
हो कां जे कृष्णाकृतीचिये मोडी, होती विश्वरूपपटाची घडी,
ते अर्जुनाचिये आवडी, उकलूनि दाविली ॥ ६५१ ॥
तंव परिमाणा रंगु, तेणें देखिलें साविया चांगु,
तेथ ग्राहकीये नव्हेचि लागु, म्हणौनि घडी केली पुढती ॥ ६५२ ॥
तैसें वाढीचेनि बहुवसपणें, रूपें विश्व जिंतिलें जेणें,
तें सौम्य कोडिसवाणें, साकार जाहलें ॥ ६५३ ॥
किंबहुना अनंतें, धरिलें धाकुटपण मागुतें,
परि आश्वासिलें पार्थातें, बिहालियासी ॥ ६५४ ॥
जो स्वप्नीं स्वर्गा गेला, तो अवसांत जैसा चेइला,
तैसा विस्मयो जाहला, किरीटीसी ॥ ६५५ ॥
नातरी गुरुकृपेसवें, वोसरलेया प्रपंचज्ञान आघवें,
स्फुरे तत्त्व तेवीं पांडवें, श्रीमूर्ति देखिली ॥ ६५६ ॥
तया पांडवा ऐसें चित्तीं, आड विश्वरूपाची जवनिका होती,
ते फिटोनि गेली परौती, हें भलें जाहलें ॥ ६५७ ॥
काय काळातें जिणोनि आला, कीं महावातु मागां सांडिला,
आपुलिया बाही उतरला, सातही सिंधु ॥ ६५८ ॥
ऐसा संतोष बहु चित्तें, घेइजत असे पंडुसुतें,
विश्वरूपापाठीं कृष्णातें, देखोनियां ॥ ६५९ ॥
मग सूर्याचिया अस्तमानीं, मागुती तारा उगवती गगनीं,
तैसी देखों लागला अवनीं, लोकांसहित ॥ ६६० ॥
पाहे तंव तेंचि कुरुक्षेत्र, तैसेंचि देखे दोहीं भागीं गोत्र,
वीर वर्षताती शस्त्रास्त्र, संघाटवरी ॥ ६६१ ॥
तया बाणांचिया मांडवाआंतु, तैसाचि रथु देखे निवांतु,
धुरे बैसला लक्ष्मीकांतु, आपण तळीं ॥ ६६२ ॥
अर्जुन उवाच।
दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन।
इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृउतिं गतः ॥ ५१॥
एवं मागील जैसें तैसें, तेणें देखिलें वीरविलासें,
मग म्हणे जियालों ऐसें, जाहलें आतां ॥ ६६३ ॥
बुद्धीतें सांडोनि ज्ञान, भेणें वळघलें रान,
अहंकारेंसी मन, देशोधडी जाहलें ॥ ६६४ ॥
इंद्रियें प्रवृत्ती भुललीं, वाचा प्राणा चुकली,
ऐसें आपांपरी होती जाली, शरीरग्रामीं ॥ ६६५ ॥
तियें आघवींचि मागुतीं, जिवंत भेटलीं प्रकृती,
आतां जिताणें श्रीमूर्ती, जाहलें मियां ॥ ६६६ ॥
ऐसें सुख जीवीं घेतलें, मग श्रीकृष्णातें म्हणितलें,
मियां तुमचें रूप देखिलें, मानुष हें ॥ ६६७ ॥
हें रूप दाखवणें देवराया, कीं मज अपत्या चुकलिया,
बुझावोनि तुवां माया, स्तनपान दिधलें ॥ ६६८ ॥
जी विश्वरूपाचिया सागरीं, होतों तरंग मवित वांवेवरी,
तो इये निजमूर्तीच्या तीरीं, निगालों आतां ॥ ६६९ ॥
आइकें द्वारकापुरसुहाडा, मज सुकतिया जी झाडा,
हे भेटी नव्हे बहुडा, मेघाचा केला ॥ ६७० ॥
जी सावियाची तृषा फुटला, तया मज अमृतसिंधु हा भेटला,
आतां जिणयाचा जाहला, भरंवसा मज ॥ ६७१ ॥
माझिया हृदयरंगणीं, होताहे हरिखलतांची लावणी,
सुखेंसीं बुझावणी, जाहली मज ॥ ६७२ ॥
श्रीभगवानुवाच।
सुदुदर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम।
देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शकाङ्क्षिणः ॥ ५२॥
यया पार्थाचिया बोलासवें, हें काय म्हणितलें देवें,
तुवां प्रेम ठेवूनि यावें, विश्वरूपीं कीं ॥ ६७३ ॥
मग इये श्रीमूर्ती, भेटावें सडिया आयती,
ते शिकवण सुभद्रापती, विसरलासि मा ॥ ६७४ ॥
अगा आंधळिया अर्जुना, हाता आलिया मेरूही होय साना,
ऐसा आथी मना, चुकीचा भावो ॥ ६७५ ॥
तरी विश्वात्मक रूपडें, जें दाविलें आम्ही तुजपुढें,
तें शंभूही परि न जोडे, तपें करितां ॥ ६७६ ॥
आणि अष्टांगादिसंकटीं, योगी शिणताति किरीटी,
परि अवसरु नाहीं भेटी, जयाचिये ॥ ६७७ ॥
तें विश्वरूप एकादे वेळ, कैसेनि देखों अळुमाळ,
ऐसें स्मरतां काळ, जातसे देवां ॥ ६७८ ॥
आशेचिये अंजुळी, ठेऊनि हृदयाचिया निडळीं,
चातक निराळीं, लागले जैसे ॥ ६७९ ॥
तैसे उत्कंठा निर्भर, होऊनियां सुरवर,
घोकीत आठही पाहार, भेटी जयाची ॥ ६८० ॥
परि विश्वरूपासारिखें, स्वप्नींही कोण्ही न देखे,
तें प्रत्यक्ष तुवां सुखें, देखिलें हें ॥ ६८१ ॥
नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया।
शक्यं एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ५३॥
पैं उपायांसि वाटा, न वाहती एथ सुभटा,
साहीसहित वोहटा, वाहिला वेदीं ॥ ६८२ ॥
मज विश्वरूपाचिया मोहरा, चालावया धनुर्धरा,
तपांचियाही संभारा, नव्हेचि लागु ॥ ६८३ ॥
आणि दानादि कीर कानडें, मी यज्ञींही तैसा न सांपडें,
जैसेनि कां सुरवाडें, देखिला तुवां ॥ ६८४ ॥
तैसा मी एकीचि परि, आंतुडें गा अवधारीं,
जरी भक्ति येऊनि वरी, चित्तातें गा ॥ ६८५ ॥
भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ ५४॥
परि तेचि भक्ति ऐसी, पर्जन्याची सुटिका जैसी,
धरावांचूनि अनारिसी, गतीचि नेणें ॥ ६८६ ॥
कां सकळ जळसंपत्ती, घेऊनि समुद्रातें गिंवसिती,
गंगा जैसी अनन्यगती, मिळालीचि मिळे ॥ ६८७ ॥
तैसें सर्वभावसंभारें, न धरत प्रेम एकसरें,
मजमाजीं संचरे, मीचि होऊनि ॥ ६८८ ॥
आणि तेवींचि मी ऐसा, थडिये माझारीं सरिसा,
क्षीराब्धि कां जैसा, क्षीराचाचि ॥ ६८९ ॥
तैसें मजलागुनि मुंगीवरी, किंबहुना चराचरीं,
भजनासि कां दुसरी, परीचि नाहीं ॥ ६९० ॥
तयाचि क्षणासवें, एवंविध मी जाणवें,
जाणितला तरी स्वभावें, दृष्टही होय ॥ ६९१ ॥
मग इंधनीं अग्नि उद्दीपें, आणि इंधन हें भाष हारपे,
तें अग्निचि होऊनि आरोपें, मूर्त जेवीं ॥ ६९२ ॥
कां उदय न कीजे तेजाकारें, तंव गगनचि होऊनि असे आंधारें,
मग उदईलिया एकसरें, प्रकाशु होय ॥ ६९३ ॥
तैसें माझिये साक्षात्कारीं, सरे अहंकाराची वारी,
अहंकारलोपीं अवधारीं, द्वैत जाय ॥ ६९४ ॥
मग मी तो हें आघवें, एक मीचि आथी स्वभावें,
किंबहुना सामावे, समरसें तो ॥ ६९५ ॥
मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः संगवर्जितः ॥
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ५५॥
ॐ इति श्रीमद्भग्वद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगोनाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
जो मजचि एकालागीं, कर्में वाहातसे आंगीं,
जया मीवांचोनि जगीं, गोमटें नाहीं ॥ ६९६ ॥
दृष्टादृष्ट सकळ, जयाचें मीचि केवळ,
जेणें जिणयाचें फळ, मजचि नाम ठेविलें ॥ ६९७ ॥
मग भूतें हे भाष विसरला, जे दिठी मीचि आहें सूदला,
म्हणौनि निर्वैर जाहला, सर्वत्र भजे ॥ ६९८ ॥
ऐसा जो भक्तु होये, तयाचें त्रिधातुक हें जैं जाये,
तैं मीचि हौनि ठायें, पांडवा गा ॥ ६९९ ॥
ऐसें जगदुदरदोंदिलें, तेणें करुणारसरसाळें,
संजयो म्हणे बोलिलें, श्रीकृष्णदेवें ॥ ७०० ॥
ययावरी तो पंडुकुमरु, जाहला आनंदसंपदा थोरु,
आणि कृष्णचरणचतुरु, एक तो जगीं ॥ ७०१ ॥
तेणें देवाचिया दोनही मूर्ती, निकिया न्याहाळिलिया चित्तीं,
तंव विश्वरूपाहूनि कृष्णाकृतीं, देखिला लाभु ॥ ७०२ ॥
परि तयाचिये जाणिवे, मानु न कीजेचि देवें,
जें व्यापकाहूनि नव्हे, एकदेशी ॥ ७०३ ॥
हेंचि समर्थावयालागीं, एक दोन चांगी,
उपपत्ती शारङ्गी, दाविता जाहला ॥ ७०४ ॥
तिया ऐकोनि सुभद्राकांतु, चित्तीं आहे म्हणतु,
तरि होय बरवें दोन्हीं आंतु, तें पुढती पुसों ॥ ७०५ ॥
ऐसा आलोचु करूनि जीवीं, आतां पुसती वोज बरवी,
आदरील ते परिसावी, पुढें कथा ॥ ७०६ ॥
प्रांजळ ओंवीप्रबंधें, गोष्टी सांगिजेल विनोदें,
तें परिसा आनंदें, ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ७०७ ॥
भरोनि सद्भावाची अंजुळी, मियां वोंवियाफुलें मोकळीं,
अर्पिलीं अंघ्रियुगुलीं, विश्वरूपाच्या ॥ ७०८ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां एकादशोऽध्यायः ॥
