ज्ञानेश्वरी / अध्याय पंधरावा / संत ज्ञानेश्वर
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ पञ्चदशोऽध्यायः - अध्याय पंधरावा,।
। पुरुषोत्तमयोगः।
आतां हृदय हें आपुलें, चौफाळुनियां भलें,
वरी बैसऊं पाउलें, श्रीगुरूंचीं ॥ १ ॥
ऐक्यभावाची अंजुळी, सर्वेंद्रिय कुड्मुळी,
भरूनियां पुष्पांजुळी, अर्घ्यु देवों ॥ २ ॥
अनन्योदकें धुवट, वासना जे तन्निष्ठ,
ते लागलेसे अबोट, चंदनाचें ॥ ३ ॥
प्रेमाचेनि भांगारें, निर्वाळूनि नूपरें,
लेवऊं सुकुमारें, पदें तियें ॥ ४ ॥
घणावली आवडी, अव्यभिचारें चोखडी,
तिये घालूं जोडी, आंगोळिया ॥ ५ ॥
आनंदामोदबहळ, सात्त्विकाचें मुकुळ,
तें उमललें अष्टदळ, ठेऊं वरी ॥ ६ ॥
तेथे अहं हा धूप जाळूं, नाहं तेजें वोवाळूं,
सामरस्यें पोटाळूं, निरंतर ॥ ७ ॥
माझी तनु आणि प्राण, इया दोनी पाउवा लेऊं श्रीगुरुचरण,
करूं भोगमोक्ष निंबलोण, पायां तयां ॥ ८ ॥
इया श्रीगुरुचरणसेवा, हों पात्र तया दैवा,
जे सकळार्थमेळावा, पाटु बांधे ॥ ९ ॥
ब्रह्मींचें विसवणेंवरी, उन्मेख लाहे उजरी,
जें वाचेतें इयें करी, सुधासिंधु ॥ १० ॥
पूर्णचंद्राचिया कोडी, वक्तृत्वा घापें कुरोंडी,
तैसी आणी गोडी, अक्षरांतें ॥ ११ ॥
सूर्यें अधिष्ठिली प्राची, जगा राणीव दे प्रकाशाची,
तैशी वाचा श्रोतयां ज्ञानाची, दिवाळी करी ॥ १२ ॥
नादब्रह्म खुजें, कैवल्यही तैसें न सजे,
ऐसा बोलु देखिजे, जेणें दैवें ॥ १३ ॥
श्रवणसुखाच्या मांडवीं, विश्व भोगी माधवीं,
तैसी सासिन्नली बरवी, वाचावल्ली ॥ १४ ॥
ठावो न पवता जयाचा, मनेंसी मुरडली वाचा,
तो देवो होय शब्दाचा, चमत्कारु ॥ १५ ॥
जें ज्ञानासि न चोजवे, ध्यानासिही जें नागवे,
तें अगोचर फावे, गोठीमाजीं ॥ १६ ॥
येवढें एक सौभग, वळघे वाचेचें आंग,
श्रीगुरुपादपद्मपराग, लाहे जैं कां ॥ १७ ॥
तरी बहु बोलूं काई, आजि तें आनीं ठाईं,
मातेंवाचूनि नाहीं, ज्ञानदेवो म्हणे ॥ १८ ॥
जे तान्हेनि मियां अपत्यें, आणि माझे गुरु एकलौतें,
म्हणौनि कृपेंसि एकहातें, जालें तिये ॥ १९ ॥
पाहा पां भरोवरी आघवी, मेघ चातकांसी रिचवी,
मजलागीं गोसावी, तैसें केलें ॥ २० ॥
म्हणौनि रिकामें तोंड, करूं गेलें बडबड,
कीं गीता ऐसें गोड, आतुडलें ॥ २१ ॥
होय अदृष्ट आपैतें, तैं वाळूचि रत्‌नें परते,
उजू आयुष्य तैं मारितें, लोभु करी ॥ २२ ॥
आधणीं घातलिया हरळ, होती अमृताचे तांदुळ,
जरी भुकेची राखे वेळ, श्रीजगन्नाथु ॥ २३ ॥
तयापरी श्रीगुरु, करिती जैं अंगीकारु,
तैं होऊनि ठाके संसारु, मोक्षमय आघवा ॥ २४ ॥
पाहा पां श्रीनारायणें, तया पांडवांचें उणें,
कीजेचि ना पुराणें, विश्ववंद्यें ? ॥ २५ ॥
तैसें श्रीनिवृत्तिराजें, अज्ञानपण हें माझें,
आणिलें वोजें, ज्ञानाचिया ॥ २६ ॥
परी हें असो आतां, प्रेम रुळतसे बोलतां,
कें गुरुगौरव वर्णितां, उन्मेष असे ? ॥ २७ ॥
आतां तेणेंचि पसायें, तुम्हां संताचे मी पायें,
वोळगेन अभिप्रायें, गीतेचेनि ॥ २८ ॥
तरी तोचि प्रस्तुतीं, चौदाविया अध्यायाच्या अंतीं,
निर्णयो कैवल्यपती, ऐसा केला ॥ २९ ॥
जें ज्ञान जयाच्या हातीं, तोचि समर्थु मुक्ति,
जैसा शतमख संपत्ती, स्वर्गींचिये ॥ ३० ॥
कां शत एक जन्मां, जो जन्मोनि ब्रह्मकर्मा,
करी तोचि ब्रह्मा, आनु नोहे ॥ ३१ ॥
नाना सूर्याचा प्रकाशु, लाहे जेवीं डोळसु,
तेवीं ज्ञानेंचि सौरसु, मोक्षाचा तो ॥ ३२ ॥
तरी तया ज्ञानालागीं, कवणा पां योग्यता आंगीं,
हें पाहतां जगीं, देखिला एकु ॥ ३३ ॥
जें पाताळींचेंही निधान, दावील कीर अंजन,
परी होआवे लोचन, पायाळाचे ॥ ३४ ॥
तैसें मोक्ष देईल ज्ञान, येथें कीर नाहीं आन,
परी तेंचि थारे ऐसें मन, शुद्ध होआवें ॥ ३५ ॥
तरी विरक्तीवांचूनि कहीं, ज्ञानासि तगणेंचि नाहीं,
हें विचारूनि ठाईं, ठेविलें देवें ॥ ३६ ॥
आतां विरक्तीची कवण परी, जे येऊनि मनातें वरी,
हेंही सर्वज्ञें श्रीहरी, देखिलें असे ॥ ३७ ॥
जे विषें रांधिली रससोये, जैं जेवणारा ठाउवी होये,
तैं तो ताटचि सांडूनि जाये, जयापरी ॥ ३८ ॥
तैसी संसारा या समस्ता, जाणिजे जैं अनित्यता,
तैं वैराग्य दवडितां, पाठी लागे ॥ ३९ ॥
आतां अनित्यत्व या कैसें, तेंचि वृक्षाकारमिषें,
सांगिजत असे विश्वेशें, पंचदशीं ॥ ४० ॥
उपडिलें कवतिकें, झाड येरिमोहरा ठाके,
तें वेगें जैसें सुके, तैसें हें नोहे ॥ ४१ ॥
यातें एकेपरी, रूपकाचिया कुसरी,
सारीतसे वारी, संसाराची ॥ ४२ ॥
करूनि संसार वावो, स्वरूपीं अहंते ठावो,
होआवया अध्यावो, पंधरावा हा ॥ ४३ ॥
आतां हेंचि आघवें, ग्रंथगर्भींचें चांगावें,
उपलविजेल जीवें, आकर्णिजे ॥ ४४ ॥
तरी महानंद समुद्र, झॊ पूर्ण पूर्णीमा चंद्र,
तो द्वारकेचा नरेंद्र, ऐसें म्हणे ॥ ४५ ॥
अगा पैं पंडुकुमरा, येतां स्वरूपाचिया घरा,
करीतसे आडवारा, विश्वाभासु जो ॥ ४६ ॥
तो हा जगडंबरु, नोहे येथ संसारु,
हा जाणिजे महातरु, थांवला असे ॥ ४७ ॥
परी येरां रुखांसारिखा, हा तळीं मूळें वरी शाखा,
तैसा नोहे म्हणौनि लेखा, नयेचि कवणा ॥ ४८ ॥
आगी कां कुऱ्हाडी, होय रिगावा जरी बुडीं,
तरी हो कां भलतेवढी, वरिचील वाढी ॥ ४९ ॥
जे तुटलिया मूळापाशीं, उलंडेल कां शाखांशीं,
परी तैशी गोठी कायशी, हा सोपा नव्हे ॥ ५० ॥
अर्जुना हें कवतिक, सांगतां असे अलौकिक,
जे वाढी अधोमुख, रुखा यया ॥ ५१ ॥
जैसा भानू उंची नेणों कें, रश्मिजाळ तळीं फांके,
संसार हें कावरुखें, झाड तैसें ॥ ५२ ॥
आणि आथी नाथी तितुकें, रुंधलें असे येणेंचि एकें,
कल्पांतींचेनि उदकें, व्योम जैसें ॥ ५३ ॥
कां रवीच्या अस्तमानीं, आंधारेनि कोंदे रजनी,
तैसा हाचि गगनीं, मांडला असे ॥ ५४ ॥
यया फळ ना चुंबितां, फूल ना तुरंबितां,
जें कांहीं पंडुसुता, तें रुखुचि हा ॥ ५५ ॥
हा ऊर्ध्वमूळ आहे, परी उन्मूळिला नोहे,
येणेंचि हा होये, शाड्वळु गा ॥ ५६ ॥
आणि ऊर्ध्वमूळ ऐसें, निगदिलें कीर असे,
परी अधींही असोसें, मूळें यया ॥ ५७ ॥
प्रबळला चौमेरी, पिंपळा कां वडाचिया परी,
जे पारंबियांमाझारीं, डहाळिया असती ॥ ५८ ॥
तेवींचि गा धनंजया, संसारतरु यया,
अधींचि आथी खांदिया, हेंही नाहीं ॥ ५९ ॥
तरी ऊर्ध्वाहीकडे, शाखांचे मांदोडे,
दिसताति अपाडें, सासिन्नलें ॥ ६० ॥
जालें गगनचि पां वेलिये, कां वारा मांडला रुखाचेनि आयें,
नाना अवस्थात्रयें, उदयला असे ॥ ६१ ॥
ऐसा हा एकु, विश्वाकार विटंकु,
उदयला जाण रुखु, ऊर्ध्वमूळु ॥ ६२ ॥
आतां ऊर्ध्व या कवण, येथें मूळ तें किं लक्षण,
कां अधोमुखपण, शाखा कैसिया ॥ ६३ ॥
अथवा द्रुमा यया, अधीं जिया मूळिया,
तिया कोण कैसिया, ऊर्ध्व शाखा ॥ ६४ ॥
आणि अश्वत्थु हा ऐसी, प्रसिद्धी कायसी,
आत्मविदविलासीं, निर्णयो केला ॥ ६५ ॥
हें आघवेंचि बरवें, तुझिये प्रतीतीसि फावे,
तैसेनि सांगों सोलिंवें, विन्यासें गा ॥ ६६ ॥
परी ऐकें गा सुभगा, हा प्रसंगु असे तुजचि जोगा,
कानचि करीं हो सर्वांगा, हियें आथिलिया ॥ ६७ ॥
ऐसें प्रेमरसें सुरफुरें, बोलिलें जंव यादववीरें,
तंव अवधान अर्जुनाकारें, मूर्त जालें ॥ ६८ ॥
देव निरूपिती तें थेंकुलें, येवढें श्रोतेपण फांकलें,
जैसे आकाशा खेंव पसरिलें, दाही दिशीं ॥ ६९ ॥
श्रीकृष्णोक्तिसागरा, हा अगस्तीचि दुसरा,
म्हनौनि घोंटु भरों पाहे एकसरा, अवघेयाचा ॥ ७० ॥
ऐसी सोय सांडूनि खवळिली, आवडी अर्जुनीं देवें देखिली,
तेथ जालेनि सुखें केली, कुरवंडी तया ॥ ७१ ॥
श्रीभगवानुवाच।
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १॥
मग म्हणे धनंजया, तें ऊर्ध्व गा तरू यया,
येणें रुखेंचि कां जया, ऊर्ध्वता गमे ॥ ७२ ॥
एऱ्हवीं मध्योर्ध्व अध, हे नाहीं जेथ भेद,
अद्वयासीं एकवद, जया ठायीं ॥ ७३ ॥
जो नाइकिजतां नादु, जो असौरभ्य मकरंदु,
जो आंगाथिला आनंदु, सुरतेविण ॥ ७४ ॥
जया जें आऱ्हां परौतें, जया जें पुढें मागौतें,
दिसतेविण दिसतें, अदृश्य जें ॥ ७५ ॥
उपाधीचा दुसरा, घालितां वोपसरा,
नामरूपाचा संसारा, होय जयातें ॥ ७६ ॥
ज्ञातृज्ञेयाविहीन, नुसधेंचि जें ज्ञान,
सुखा भरलें गगन, गाळींव जें ॥ ७७ ॥
जें कार्य ना कारण, जया दुजें ना एकपण,
आपणयां जें जाण, आपणचि ॥ ७८ ॥
ऐसें वस्तु जें साचें, तें ऊर्ध्व गा यया तरूचें,
तेथ आर घेणें मूळाचें, तें ऐसें असे ॥ ७९ ॥
तरी माया ऐसी ख्याती, नसतीच यया आथी,
कां वांझेची संतती, वानणें जैशी ॥ ८० ॥
तैशी सत् ना असत् होये, जे विचाराचें नाम न साहे,
ऐसेया परीची आहे, अनादि म्हणती ॥ ८१ ॥
जे नानातत्त्वांंची मांदुस, जे जगदभ्राचें आकाश,
जे आकारजाताचें दुस, घडी केलें ॥ ८२ ॥
जे भवद्रुमबीजिका, जे प्रपंचचित्र भूमिका,
विपरीत ज्ञानदीपिका, सांचली जे ॥ ८३ ॥
ते माया वस्तूच्या ठायीं, असे जैसेनि नाहीं,
मग वस्तुप्रभाचि पाही, प्रगट होये ॥ ८४ ॥
जेव्हां आपणया आली निद, करी आपणपें जेवीं मुग्ध,
कां काजळी आणी मंद, प्रभा दीपीं ॥ ८५ ॥
स्वप्नीं प्रियापुढें तरुणांगी, निदेली चेववूनि वेगीं,
आलिंगिलेनिवीण आलिंगी, सकामु करी ॥ ८६ ॥
तैसी स्वरूपीं जाली माया, आणी स्वरूप नेणे धनंजया,
तेंचि रुखा यया, मूळ पहिलें ॥ ८७ ॥
वस्तूसी आपुला जो अबोधु, तो ऊर्ध्वीं आठुळैजे कंदु,
वेदांतीं हाचि प्रसिद्धु, बीजभावो ॥ ८८ ॥
घन अज्ञान सुषुप्ती, तो बीजांकुरभावो म्हणती,
येर स्वप्न हन जागृती, हा फळभावो तियेचा ॥ ८९ ॥
ऐसी यया वेदांतीं, निरूपणभाषाप्रतीती,
परी तें असो प्रस्तुतीं, अज्ञान मूळ ॥ ९० ॥
तें ऊर्ध्व आत्मा निर्मळें, अधोर्ध्व सूचिती मूळें,
बळिया बांधोनि आळें, मायायोगाचें ॥ ९१ ॥
मग आधिलीं सदेहांतरें, उठती जियें अपारें,
ते चौपासि घेऊनि आगारें, खोलावती ॥ ९२ ॥
ऐसें भवद्रुमाचें मूळ, हें ऊर्ध्वीं करी बळ,
मग आणियांचें बेंचळ, अधीं दावी ॥ ९३ ॥
तेथ् चिद्वृत्ति पहिलें, महत्तत्त्व उमललें,
तें पान वाल्हेंदुल्हें, एक निघे ॥ ९४ ॥
मग सत्त्वरजतमात्मकु, त्रिविध अहंकारु जो एकु,
तो तिवणा अधोमुखु, डिरु फुटे ॥ ९५ ॥
तो बुद्धीची घेऊनि आगारी, भेदाची वृद्धि करी,
तेथे मनाचे डाळ धरी, साजेपणें ॥ ९६ ॥
ऐसा मूळाचिया गाढिका, विकल्परस कोंवळिका,
चित्तचतुष्टय डाहाळिका, कोंभैजे तो ॥ ९७ ॥
मग आकाश वायु द्योतक, आप पृथ्वी हें पांच फोंक,
महाभूतांचें सरोख, सरळे होती ॥ ९८ ॥
तैसीं श्रोत्रादि तन्मात्रें, तियें अंगवसां गर्भपत्रें,
लुळलुळितें विचित्रें, उमळती गा ॥ ९९ ॥
तेथ शब्दांकुर वरिपडी, श्रोत्रा वाढी देव्हडी,
होता करित कांडीं, आकांक्षेचीं ॥ १०० ॥
अंगत्वचेचे वेलपल्लव, स्पर्शांकुरीं घेती धांव,
तेथ बांबळ पडे अभिनव, विकारांचें ॥ १०१ ॥
पाठीं रूपपत्र पालोवेलीं, चक्षु लांब तें कांडें घाली,
ते वेळीं व्यामोहता भली, पाहाळीं जाय ॥ १०२ ॥
आणि रसाचें आंगवसें, वाढतां वेगें बहुवसें,
जिव्हे आर्तीची असोसें, निघती बेंचें ॥ १०३ ॥
तैसेंचि कोंभैलेनि गंधें, घ्राणाची डिरी थांबुं बांधे,
तेथ तळु घे स्वानंदें, प्रलोभाचा ॥ १०४ ॥
एवं महदहंबुद्धि, मनें महाभूतसमृद्धी,
इया संसाराचिया अवधी, सासनिजे ॥ १०५ ॥
किंबहुना इहीं आठें, आंगीं हा अधिक फांटे,
परी शिंपीचियेवढें उमटे, रुपें जेवीं ॥ १०६ ॥
कां समुद्राचेनि पैसारें, वरी तरंगता आसारे,
तैसें ब्रह्मचि होय वृक्षाकारें, अज्ञानमूळ ॥ १०७ ॥
आतां याचा हाचि विस्तारु, हाचि यया पैसारु,
जैसा आपणपें स्वप्नीं परिवारु, येकाकिया ॥ १०८ ॥
परी तें असो हें ऐसें, कावरें झाड उससे,
यया महदादि आरवसें, अधोशाखा ॥ १०९ ॥
आणि अश्वत्थु ऐसें ययातें, म्हणती जे जाणते,
तेंही परिस हो येथें, सांगिजैल ॥ ११० ॥
तरी श्वः म्हणिजे उखा, तोंवरी एकसारिखा,
नाहीं निर्वाहो यया रुखा, प्रपंचरूपा ॥ १११ ॥
जैसा न लोटतां क्षणु, मेघु होय नानावर्णु,
कां विजु नसे संपूर्णु, निमेषभरी ॥ ११२ ॥
ना कांपतया पद्मदळा, वरीलिया बैसका नाहीं जळा,
कां चित्त जैसें व्याकुळा, माणुसाचें ॥ ११३ ॥
तैसीचि ययाची स्थिती, नासत जाय क्षणक्षणाप्रती,
म्हणौनि ययातें म्हणती, अश्वत्थु हा ॥ ११४ ॥
आणि अश्वत्थु येणें नांवें, पिंपळु म्हणती स्वभावें,
परी तो अभिप्राय नव्हे, श्रीहरीचा ॥ ११५ ॥
एऱ्हवीं पिंपळु म्हणतां विखीं, मियां गति देखिली असे निकी,
परी तें असो काय लौकिकीं, हेतु काज ॥ ११६ ॥
म्हणौनि हा प्रस्तुतु, अलौकिकु परियेसा ग्रंथु,
तरी क्षणिकत्वेंचि अश्वत्थु, बोलिजे हा ॥ ११७ ॥
आणीकुही येकु थोरु, यया अव्ययत्वाचा डगरु,
आथी परी तो भीतरु, ऐसा आहे ॥ ११८ ॥
जैसा मेघांचेनि तोंडें, सिंधु एके आंगें काढे,
आणि नदी येरीकडे, भरितीच असती ॥ ११९ ॥
तेथ वोहटे ना चढे, ऐसा परिपूर्णुचि आवडे,
परी ते फुली जंव नुघडे, मेघानदींची ॥ १२० ॥
ऐसें या रुखाचें होणें जाणें, न तर्के होतेनि वहिलेपणें,
म्हणौनि ययातें लोकु म्हणे, अव्ययु हा ॥ १२१ ॥
एऱ्हवीं दानशीळु पुरुषु, वेंचकपणेंचि संचकु,
तैसा व्ययेंचि हा रुखु, अव्ययो गमे ॥ १२२ ॥
जातां वेगें बहुवसें, न वचे कां भूमीं रुतलें असे,
रथाचें चक्र दिसे। जियापरी ॥ १२३ ॥
तैसें काळातिक्रमें जे वाळे, ते भूतशाखा जेथ गळे।
तेथ कोडीवरी उमाळे, उठती आणिक ॥ १२४ ॥
परी येकी केधवां गेली। शाखाकोडी केधवां जाली,
हें नेणवे जेवीं उमललीं, आषाढाभ्रें ॥ १२५ ॥
महाकल्पाच्या शेवटीं, उदेलिया उमळती सृष्टी,
तैसेंचि आणिखीचें दांग उठी, सासिन्नलें ॥ १२६ ॥
संहारवातें प्रचंडें, पडती प्रळयांतींचीं सालडें,
तंव कल्पादीचीं जुंबाडें, पाल्हेजती ॥ १२७ ॥
रिगे मन्वंतर मनूपुढें, वंशावरी वंशांचे मांडे,
जैसी इक्षुवृद्धी कांडेंनकांडें, जिंके जेवीं ॥ १२८ ॥
कलियुगांतीं कोरडीं, चहुं युगांची सालें सांडी,
तंव कृतयुगाची पेली देव्हडी, पडे पुढती ॥ १२९ ॥
वर्ततें वर्ष जाये, तें पुढिला मुळहारी होये,
जैसा दिवसु जात कीं येत आहे, हें चोजवेना ॥ १३० ॥
जैशा वारियाच्या झुळकां, सांदा ठाउवा नव्हे देखा,
तैसिया उठती पडती शाखा, नेणों किती ॥ १३१ ॥
एकी देहाची डिरी तुटे, तंव देहांकुरीं बहुवी फुटे,
ऐसेनि भवतरु हा वाटे, अव्ययो ऐसा ॥ १३२ ॥
जैसें वाहतें पाणी जाय वेगें, तैसेंचि आणिक मिळे मागें,
येथ असंतचि असिजे जगें, मानिजे संत ॥ १३३ ॥
कां लागोनि डोळां उघडे, तंव कोडीवरी घडे मोडे,
नेणतया तरंगु आवडे, नित्यु ऐसा ॥ १३४ ॥
वायसा एकें बुबुळें दोहींकडे, डोळा चाळीतां अपाडें,
दोन्ही आथी ऐसा पडे, भ्रमु जेवीं जगा ॥ १३५ ॥
पैं भिंगोरी निधिये पडली, ते गमे भूमीसी जैसी जडली,
ऐसा वेगातिशयो भुली, हेतु होय ॥ १३६ ॥
हें बहु असो झडती, आंधारें भोवंडितां कोलती,
ते दिसे जैसी आयती, चक्राकार ॥ १३७ ॥
हा संसारवृक्षु तैसा, मोडतु मांडतु सहसा,
न देखोनि लोकु पिसा, अव्ययो मानी ॥ १३८ ॥
परि ययाचा वेगु देखे, जो हा क्षणिक ऐसा वोळखे,
जाणे कोडिवेळां निमिखें, होत जात ॥ १३९ ॥
नाहीं अज्ञानावांचूनि मूळ, ययाचें असिलेंपण टवाळ,
ऐसें झाड सिनसाळ, देखिलें जेणें ॥ १४० ॥
तयातें गा पंडुसुता, मी सर्वज्ञुही म्हणें जाणता,
पैं वाग्ब्रह्म सिद्धांता, वंद्यु तोची ॥ १४१ ॥
योगजाताचें जोडलें, तया एकासीचि उपेगा गेलें,
किंबहुना जियालें, ज्ञानही त्याचेनी ॥ १४२ ॥
हें असो बहु बोलणें, वानिजैल तो कवणें,
जो भवरुखु जाणें, उखि ऐसा ॥ १४३ ॥
अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः।
अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ २॥
मग ययाचि प्रपंचरूपा, अधोशाखिया पादपा,
डाहाळिया जाती उमपा, ऊर्ध्वाही उजू ॥ १४४ ॥
आणि अधीं फांकली डाळें, तिये होती मूळें,
तयाही तळीं पघळे, वेल पालवु ॥ १४५ ॥
ऐसें जें आम्हीं, म्हणितलें उपक्रमीं,
तेंही परिसें सुगमीं, बोलीं सांगों ॥ १४६ ॥
तरी बद्धमूळ अज्ञानें, महदादिकीं सासिनें,
वेदांचीं थोरवनें, घेऊनियां ॥ १४७ ॥
परी आधीं तंव स्वेदज, जारज उद्भिज अंडज,
हे बुडौनि महाभुज, उठती चारी ॥ १४८ ॥
यया एकैकाचेनि आंगवटें, चौर्यांशीं लक्षधा फुटे,
ते वेळीं जीवशाखीं फांटे, सैंधचि होती ॥ १४९ ॥
प्रसवती शाखा सरळिया, नानासृष्टि डाहाळिया,
आड फुटती माळिया, जातिचिया ॥ १५० ॥
स्त्री पुरुष नपुंसकें, हे व्यक्तिभेदांचे टके,
आंदोळती आंगिकें, विकारभारें ॥ १५१ ॥
जैसा वर्षाकाळु गगनीं, पाल्हेजे नवघनीं,
तैसें आकारजात अज्ञानीं, वेलीं जाय ॥ १५२ ॥
मग शाखांचेनि आंगभारें, लवोनि गुंफिती परस्परें,
गुणक्षोभाचे वारे, उदयजती ॥ १५३ ॥
तेथ तेणें अचाटें, गुणांचेनि झडझडाटें,
तिहीं ठायीं हा फांटे, ऊर्ध्वमूळ ॥ १५४ ॥
ऐसा रजाचिया झुळुका, झडाडितां आगळिका,
मनुष्यजाती शाखा, थोरावती ॥ १५५ ॥
तिया ऊर्ध्वीं ना अधीं, माझारींचि कोंदाकोंदी,
आड फुटती खांदी, चतुर्वर्णांच्या ॥ १५६ ॥
तेथ विधिनिषेध सपल्लव, वेदवाक्यांचें अभिनव,
पालव डोलती बरव, नीच नवे ॥ १५७ ॥
अर्थु कामु पसरे, अग्रवनें घेती थारे,
तेथ क्षणिकें पदांतरें, इहभोगाचीं ॥ १५८ ॥
तेथ प्रवृत्तीचेनि वृद्धिलोभें, खांकरेजती शुभाशुभें,
नानाकर्मांचे खांबे, नेणों किती ॥ १५९ ॥
तेवींचि भोगक्षीणें मागिलें, पडती देहांतींचीं बुडसळें,
तंव पुढां वाढी पेले, नवेया देहांची ॥ १६० ॥
आणि शब्दादिक सुहावे, सहज रंगें हवावे,
विषयपल्लव नवे, नीत्य होती ॥ १६१ ॥
ऐसे रजोवातें प्रचंडें, मनुष्यशाखांचे मांदोडे,
वाढती तो एथ रुढे, मनुष्यलोकु ॥ १६२ ॥
तैसाचि तो रजाचा वारा, नावेक धरी वोसरा,
मग वाजों लागे घोरा, तमाचा तो ॥ १६३ ॥
तेधवां याचिया मनुष्यशाखा, नीच वासना अधीं देखा,
पल्हेजती डाहाळिका, कुकर्माचिया ॥ १६४ ॥
अप्रवृत्तींचे खणुवाळे, कोंभ निघती सरळे,
घेत पान पालव डाळे, प्रमादाचीं ॥ १६५ ॥
बोलती निषेधनियमें, जिया ऋचा यजुःसामें,
तो पाला तया घुमें, टकेयावरी ॥ १६६ ॥
प्रतिपादिती अभिचार, आगम जे परमार,
तिहीं पानीं घेती प्रसर, वासना वेली ॥ १६७ ॥
तंव तंव होतीं थोराडें, अकर्मांचीं तळबुडें,
आणि जन्मशाखा पुढें पुढें, घेती धांव ॥ १६८ ॥
तेथ चांडाळादि निकृष्टा, दोषजातीचा थोर फांटा,
जाळ पडे कर्मभ्रष्टां, भुलोनियां ॥ १६९ ॥
पशु पक्षी सूकर, व्याघ्र वृश्चिक विखार,
हे आडशाखा प्रकार, पैसु घेती ॥ १७० ॥
परी ऐशा शाखा पांडवा, सर्वांगींहि नित्य नवा,
निरयभोग यावा, फळाचा तो ॥ १७१ ॥
आणि हिंसाविषयपुढारी, कुकर्मसंगें धुर धुरी,
जन्मवरी आगारी, वाढतीचि असे ॥ १७२ ॥
ऐसे होती तरु तृण, लोह लोष्ट पाषाण,
इया खांदिया तेवीं जाण, फळेंही हेंची ॥ १७३ ॥
अर्जुना गा अवधारीं, मनुष्यालागोनि इया परी,
वृद्धि स्थावरांतवरी, अधोशाखांची ॥ १७४ ॥
म्हणौनि जीं मनुष्यडाळें, तियें जाणावीं अधींचि मूळें,
जे एथूनि हा पघळे, संसारतरु ॥ १७५ ॥
एऱ्हवीं ऊर्ध्वींचें पार्था, मुद्दल मूळ पाहतां,
अधींचिया मध्यस्था, शाखा इया ॥ १७६ ॥
परी तामसी सात्त्विकी, सुकृतदुष्कृतात्मकी,
विरुढती या शाखीं, अधोर्ध्वींचिया ॥ १७७ ॥
आणि वेदत्रयाचिया पाना, नये अन्यत्र लागों अर्जुना,
जे मनुष्यावांचूनि विधाना, विषय नाहीं ॥ १७८ ॥
म्हणौनि तनु मानुषा, इया ऊर्ध्वमूळौनि जरी शाखा,
तरी कर्मवृद्धीसि देखा, इयेंचि मूळें ॥ १७९ ॥
आणि आनीं तरी झाडीं, शाखा वाढतां मुळें गाढीं,
मूळ गाढें तंव वाढी, पैस आथी ॥ १८० ॥
तैसेंचि इया शरीरा, कर्म तंव देहा संसारा,
आणि देह तंव व्यापारा, ना म्हणोंचि नये ॥ १८१ ॥
म्हणौनि देहें मानुषें, इयें मुळें होती न चुके,
ऐसें जगज्जनकें, बोलिलें तेणें ॥ १८२ ॥
मग तमाचें तें दारुण, स्थिरावलेया वाउधाण,
सत्त्वाची सुटे सत्राण, वाहुटळी ॥ १८३ ॥
तैं याचि मनुष्याकारा, मुळीं सुवासना निघती आरा,
घेऊनि फुटती कोंबारा, सुकृतांकुरीं ॥ १८४ ॥
उकलतेनि उन्मेखें, प्रज्ञाकुशलतेंची तिखें,
डिरिया निघती निमिखें, बाबळैजुनी ॥ १८५ ॥
मतीचे सोट वांवे, घालिती स्फूर्तींचेनि थांवें,
बुद्धि प्रकाश घे धांवे, विवेकावरी ॥ १८६ ॥
तेथ मेधारसें सगर्भ, अस्थापत्रीं सबोंब,
सरळ निघती कोंभ, सद्वृत्तीचे ॥ १८७ ॥
सदाचाराचिया सहसा, टका उठती बहुवसा,
घुमघुमिति घोषा, वेदपद्याच्या ॥ १८८ ॥
शिष्टागमविधानें, विविधयागवितानें,
इये पानावरी पानें, पालेजती ॥१८९ ॥
ऐशा यमदमीं घोंसाळिया, उठती तपाचिया डाहाळिया,
देती वैराग्यशाखा कोंवळिया, वेल्हाळपणें ॥ १९० ॥
विशिष्टां व्रतांचे फोक, धीराच्या अणगटी तिख,
जन्मवेगें ऊर्ध्वमुख, उंचावती ॥ १९१ ॥
माजीं वेदांचा पाला दाट, तो करी सुविद्येचा झडझडाट,
जंव वाजे अचाट, सत्त्वानिळु तो ॥ १९२ ॥
तेथ धर्मडाळ बाहाळी, दिसती जन्मशाखा सरळी,
तिया आड फुटती फळीं, स्वर्गादिकीं ॥ १९३ ॥
पुढां उपरति रागें लोहिवी, धर्ममोक्षाची शाखा पालवी,
पाल्हाजत नित्य नवी, वाढतीचि असे ॥ १९४ ॥
पैं रविचंद्रादि ग्रहवर, पितृ ऋषी विद्याधर,
हे आडशाखा प्रकार, पैसु घेती ॥ १९५ ॥
याहीपासून उंचवडें, गुढले फळाचेनि बुडें,
इंद्रादिक ते मांदोडे, थोर शाखांचे ॥ १९६ ॥
मग तयांही उपरी डाहाळिया, तपोज्ञानीं उंचावलिया,
मरीचि कश्यपादि इया, उपरी शाखा ॥ १९७ ॥
एवं माळोवाळी उत्तरोत्तरु, ऊर्ध्वशाखांचा पैसारु,
बुडीं साना अग्रीं थोरु, फळाढ्यपणें ॥ १९८ ॥
वरी उपरिशाखाही पाठीं, येती फळभार जे किरीटी,
ते ब्रह्मेशांत अणगटीं, कोंभ निघती ॥ १९९ ॥
फळाचेनि वोझेपणें, ऊर्ध्वीं वोवांडें दुणें,
जंव माघौतें बैसणें, मूळींचि होय ॥ २०० ॥
प्राकृताही तरी रुखा, जें फळें दाटलीं होय शाखा,
ते वोवांडली देखा, बुडासि ये ॥ २०१ ॥
तैसें जेथूनि हा आघवा, संसारतरूचा उठावा,
तियें मूळीं टेंकती पांडवा, वाढतेनि ज्ञानें ॥ २०२ ॥
म्हणौनि ब्रह्मेशानापरौतें, वाढणें नाहीं जीवातें,
तेथूनि मग वरौतें, ब्रह्मचि कीं ॥ २०३ ॥
परी हें असो ऐसें, ब्रह्मादिक ते आंगवसें,
ऊर्ध्वमुळासरिसें, न तुकती गा ॥ २०४ ॥
आणीकही शाखा उपरता, जिया सनकादिक नामें विख्याता,
तिया फळीं मूळीं नाडळता, भरलिया ब्रह्मीं ॥ २०५ ॥
ऐसी मनुष्यापासूनि जाणावी, ऊर्ध्वीं ब्रह्मादिशेष पालवी,
शाखांची वाढी बरवी, उंचावे पैं ॥ २०६ ॥
पार्था ऊर्ध्वींचिया ब्रह्मादि, मनुष्यत्वचि होय आदि,
म्हणौनि इयें अधीं, म्हणितलीं मूळें ॥ २०७ ॥
एवं तुज अलौकिकु, हा अधोर्ध्वशाखु,
सांगितला भवरुखु, ऊर्ध्वमूळु ॥ २०८ ॥
आणि अधींचीं हीं मूळें, उपपत्ती परिसविली सविवळें,
आतां परिस उन्मूळें, कैसेनि हा ॥ २०९ ॥
न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा।
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ ३॥
परी तुझ्या हन पोटीं, ऐसें गमेल किरीटी,
जे एवढें झाड उत्पाटी, ऐसें कायि असे ? ॥ २१० ॥
कें ब्रह्मयाच्या शेवटवरी, ऊर्ध्व शाखांची थोरी,
आणि मूळ तंव निराकारीं, ऊर्ध्वीं असे ॥ २११ ॥
हा स्थावराही तळीं, फांकत असे अधींच्या डाळीं,
माजीं धांवतसे दुजा मूळीं, मनुष्यरूपीं ॥ २१२ ॥
ऐसा गाढा आणि अफाटु, आतां कोण करी यया शेवटु,
तरी झणीं हा हळुवटु, धरिसी भावो ॥ २१३ ॥
परी हा उन्मूळावया दोषें, येथ सायासचि कायिसे,
काय बाळा बागुल देशें, दवडावा आहे ? ॥ २१४ ॥
गंधर्वदुर्ग कायी पाडावे, काय शशविषाण मोडावें,
होआवें मग तोडावें, खपुष्प कीं ? ॥ २१५ ॥
तैसा संसारु हा वीरा, रुख नाहीं साचोकारा,
मा उन्मूळणीं दरारा, कायिसा तरी ? ॥ २१६ ॥
आम्हीं सांगितली जे परी, मूळडाळांची उजरी,
ते वांझेचीं घरभरी, लेकुरें जैशीं ॥ २१७ ॥
कय कीजती चेइलेपणीं, स्वप्नींचीं तिये बोलणीं,
तैशी जाण ते काहाणी, दुगळींचि ते ॥ २१८ ॥
वांचूनि आम्हीं निरूपिलें जैसें, ययाचे अचळ मूळ असे तैसें,
आणि तैसाचि जरी हा असे, साचोकारा ॥ २१९ ॥
तरी कोणाचेनि संतानें, निपजती तया उन्मूळणें,
काय फुंकिलिया गगनें, जाइजेल गा ॥ २२० ॥
म्हणौनि पैं धनंजया, आम्हीं वानिलें रूप तें माया,
कासवीचेनि तुपें राया, वोगरिलें जैसें ॥ २२१ ॥
मृगजळाचीं गा तळीं, तिये दिठी दुरूनि न्याहाळीं,
वांचूनि तेणें पाणियें साळी केळी, लाविसी काई ? ॥ २२२ ॥
मूळ अज्ञानचि तंव लटिकें, मा तयाचें कार्य हें केतुकें,
म्हणौनि संसाररुख सतुकें, वावोचि गा ॥ २२३ ॥
आणि अंतु यया नाहीं, ऐसें बोलिजे जें कांहीं,
तेंही साचचि पाहीं, येकें परी ॥ २२४ ॥
तरी प्रबोधु जंव नोहे, तंव निद्रे काय अंतु आहे ?,
कीं रात्री न सरे तंव न पाहे, तया आरौतें ? ॥ २२५ ॥
तैसा जंव पार्था, विवेकु नुधवी माथा,
तंव अंतु नाहीं अश्वत्था, भवरूपा या ॥ २२६ ॥
वाजतें वारें निवांत, जंव न राहे जेथिंचें तेथ,
तंव तरंगतां अनंत, म्हणावीचि कीं ॥ २२७ ॥
म्हणौनि सूर्यु जैं हारपे, तैं मृगजळाभासु लोपे,
कां प्रभा जाय दीपें, मालवलेनि ॥ २२८ ॥
तैसें मूळ अविद्या खाये, तें ज्ञान जैं उभें होये,
तैंचि यया अंतु आहे, एऱ्हवीं नाहीं ॥ २२९ ॥
तेवींचि हा अनादी, ऐसी ही आथी शाब्दी,
तो आळु नोहे अनुरोधी, बोलातें या ॥ २३० ॥
जें संसारवृक्षाच्या ठायीं, साचोकार तंव नाहीं,
मा नाहीं तया आदि काई, कोण होईल ? ॥ २३१ ॥
जो साच जेथूनि उपजे, तयातें आदि हें साजे,
आतां नाहींचि तो म्हणिजे, कोठूनियां ? ॥ २३२ ॥
म्हणौनि जन्मे ना आहे, ऐसिया सांगों कवण माये,
यालागीं नाहींपणेंचि होये, अनादि हा ॥ २३३ ॥
वांझेचिया लेंका, कैंची जन्मपत्रिका,
नभीं निळी भूमिका, कें कल्पूं पां ॥ २३४ ॥
व्योमकुसुमांचा पांडवा, कवणें देंठु तोडावा,
म्हणौनि नाहीं ऐसिया भवा, आदि कैंची ? ॥ २३५ ॥
जैसें घटाचें नाहींपण, असतचि असे केलेनिवीण,
तैसा समूळ वृक्षु जाण, अनादि हा ॥ २३६ ॥
अर्जुना ऐसेनि पाहीं, आद्यंतु ययासि नाहीं,
माजीं स्थिती आभासे कांहीं, परी टवाळ ते ॥ २३७ ॥
ब्रह्मगिरीहूनि न निगे, आणि समुद्रींही कीर न रिगे,
माजीं दिसे वाउगें, मृगांबु जैसें ॥ २३८ ॥
तेसा आद्यंती कीर नाहीं, आणि साचही नोहे कहीं,
परी लटिकेपणाची नवाई, पडिभासे गा ॥ २३९ ॥
नाना रंगीं गजबजे, जैसें इंद्रधनुष्य देखिजे,
तैसा नेणतया आपजे, आहे ऐसा ॥ २४० ॥
ऐसेनि स्थितीचिये वेळे, भुलवी अज्ञानाचे डोळे,
लाघवी हरी मेखळे, लोकु जैसा ॥ २४१ ॥
आणि नसतीचि श्यामिका, व्योमीं दिसे तैसी दिसो कां,
तरी दिसणेंही क्षणा एका, होय जाय ॥ २४२ ॥
स्वप्नींही मानिलें लटिकें, तरी निर्वाहो कां एकसारिखें,
तेवीं आभासु हा क्षणिकें, रिताचि गा ॥ २४३ ॥
देखतां आहे आवडें, घेऊं जाइजे तरी नातुडे,
जैसा टिकु कीजे माकडें, जळामाजीं ॥ २४४ ॥
तरंगभंगु सांडीं पडे, विजूही न पुरे होडे,
आभासासि तेणें पाडें, होणें जाणें गा ॥ २४५ ॥
जैसा ग्रीष्मशेषींचा वारा, नेणिजे समोर कीं पाठीमोरा,
तैसी स्थिती नाहीं तरुवरा, भवरूपा यया ॥ २४६ ॥
एवं आदि ना अंतु स्थिती, ना रूप ययासि आथी,
आतां कायसी कुंथाकुंथी, उन्मूळणी गा ॥ २४७ ॥
आपुलिया अज्ञानासाठीं, नव्हता थांवला किरीटी,
तरी आतां आत्माज्ञानाच्या लोटीं, खांडेनि गा ॥ २४८ ॥
वांचूणि ज्ञानेवीण ऐकें, उपाय करिसी जितुके,
तिहीं गुंफसि अधिकें, रुखीं इये ॥ २४९ ॥
मग किती खांदोखांदीं, यया हिंडावें ऊर्ध्वीं अधीं,
म्हणौनि मूळचि अज्ञान छेदीं, सम्यक् ज्ञानें ॥ २५० ॥
एऱ्हवीं दोरीचिया उरगा, डांगा मेळवितां पैं गा,
तो शिणुचि वाउगा, केला होय ॥ २५१ ॥
तरावया मृगजळाची गंगा, डोणीलागीं धांवतां दांगा-,
माजीं वोहळें बुडिजे पैं गा, साच जेवीं ॥ २५२ ॥
तेवीं नाथिलिया संसारा, उपाईं जाचतया वीरा,
आपणपें लोपे वारा, विकोपीं जाय ॥ २५३ ॥
म्हणौनि स्वप्नींचिया घाया, ओखद चेवोचि धनंजया,
तेवीं अज्ञानमूळा यया, ज्ञानचि खड्ग ॥ २५४ ॥
परी तेचि लीला परजवे, तैसें वैराग्याचें नवें,
अभंगबळ होआवें, बुद्धीसी गा ॥ २५५ ॥
उठलेनि वैराग्यें जेणें, हा त्रिवर्गु ऐसा सांडणें,
जैसें वमुनियां सुणें, आतांचि गेलें ॥ २५६ ॥
हा ठायवरी पांडवा, पदार्थजातीं आघवा,
विटवी तो होआवा, वैराग्य लाठु ॥ २५७ ॥
मग देहाहंतेचें दळें, सांडूनि एकेचि वेळे,
प्रत्यक्बुद्धी करतळें, हातवसावें ॥ २५८ ॥
निसळें विवेकसाहणें, जें ब्रह्माहमस्मिबोधें सणाणें,
मग पुरतेनि बोधें उटणें, एकलेचि ॥ २५९ ॥
परी निश्चयाचें मुष्टिबळ, पाहावें एकदोनी वेळ,
मग तुळावें अति चोखाळ, मननवरी ॥ २६० ॥
पाठीं हतियेरां आपणयां, निदिध्यासें एक जालिया,
पुढें दुजें नुरेल घाया-, पुरतें गा ॥ २६१ ॥
तें आत्मज्ञानाचें खांडें, अद्वैतप्रभेचेनि वाडें,
नेदील उरों कवणेकडे, भववृक्षासी ॥ २६२ ॥
शरदागमींचा वारा, जैसा केरु फेडी अंबरा,
का उदयला रवी आंधारा, घोंटु भरी ॥ २६३ ॥
नाना उपवढ होतां खेंवो, नुरे स्वप्नसंभ्रमाचा ठावो,
स्वप्नप्रतीतिधारेचा वाहो, करील तैसें ॥ २६४ ॥
तेव्हां ऊर्ध्वींचें मूळ, कां अधींचें हन शाखाजाळ,
तें कांहींचि न दिसे मृगजळ, चादिणां जेवीं ॥ २६५ ॥
ऐसेनि गा वीरनाथा, आत्मज्ञानाचिया खड्गलता,
छेदुनिया भवाश्वत्था, ऊर्ध्वमूळातें ॥ २६६ ॥
ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ ४॥
मग इदंतेसि वाळलें, जें मीपणेंवीण डाहारलें,
तें रूप पाहिजे आपलें, आपणचि ॥ २६७ ॥
परी दर्पणाचेनि आधारें, एकचि करून दुसरें,
मुख पाहाती गव्हारें, तैसें नको हो ॥ २६८ ॥
हें पाहाणें ऐसें असे वीरा, जैसा न बोडलिया विहिरा,
मग आपलिया उगमीं झरा, भरोनि ठाके ॥ २६९ ॥
नातरी आटलिया अंभ, निजबिंबीं प्रतिबिंब,
निहटे कां नभीं नभ, घटाभावीं ॥ २७० ॥
नाना इंधनांशु सरलेया, वन्हि परते जेवीं आपणपयां,
तैसें आपेंआप धनंजया, न्याहाळणें जें गा ॥ २७१ ॥
जिव्हे आपली चवी चाखणें, चक्षू निज बुबुळ देखणें,
आहे तया ऐसें निरीक्षणें, आपुलें पैं ॥ २७२ ॥
कां प्रभेसि प्रभा मिळे, गगन गगनावरी लोळे,
नाना पाणी भरलें खोळे, पाणियाचिये ॥ २७३ ॥
आपणचि आपणयातें, पाहिजे जें अद्वैतें,
तें ऐसें होय निरुतें, बोलिजतु असे ॥ २७४ ॥
जें पाहिजतेनवीण पाहिजे, कांहीं नेणणाचि जाणिजे,
आद्यपुरुष कां म्हणिजे, जया ठायातें ॥ २७५ ॥
तेथही उपाधीचा वोथंबा, घेऊनि श्रुति उभविती जिभा,
मग नामरूपाचा वडंबा, करिती वायां ॥ २७६ ॥
पैं भवस्वर्गा उबगले, मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले,
पुढती न यों इया निगाले, पैजा जेथ ॥ २७७ ॥
संसाराचिया पायां पुढां, पळती वीतराग होडा,
ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा कर्मकडा, घालिती मागां ॥ २७८ ॥
अहंतादिभावां आपुलियां, झाडा देऊनि आघवेया,
पत्र घेती ज्ञानिये जया, मूळघरासी ॥ २७९ ॥
पैं जेथुनी हे एवढी, विश्वपरंपरेची वेलांडी,
वाढती आशा जैशी कोरडी, निदैवाची ॥ २८० ॥
जिये कां वस्तूचें नेणणें, आणिलें थोर जगा जाणणें,
नाहीं तें नांदविलें जेणें, मी तूं जगीं ॥ २८१ ॥
पार्था तें वस्तु पहिलें, आपणपें आपुलें,
पाहिजे जैसें हिंवलें, हिंव हिंवें ॥ २८२ ॥
आणीकही एक तया, वोळखण असे धनंजया,
तरी जया कां भेटलिया, येणेंचि नाहीं ॥ २८३ ॥
परी तया भेटती ऐसें, जे ज्ञानें सर्वत्र सरिसे,
महाप्रळयांबूचे जैसें, भरलेपण ॥ २८४ ॥
निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ ५॥
जया पुरुषांचें कां मन, सांडोनि गेलें मोह मान,
वर्षांतीं जैसें घन, आकाशातें ॥ २८५ ॥
निकवड्या निष्ठुरा, उबगिजे जेवीं सोयरा,
तैसें नागवती विकारां, वेटाळूं जे ॥ २८६ ॥
फळली केळी उन्मूळे, तैसी आत्मलाभें प्रबळे,
तयाची क्रिया ढाळेंढाळें, गळती आहे ॥ २८७ ॥
आगी लगलिया रुखीं, देखोनि सैरा पळती पक्षी,
तैसें सांडिलें अशेखीं, विकल्पीं जे ॥ २८८ ॥
आइकें सकळ दोषतृणीं, अंकुरिजती जिये मेदिनी,
तिये भेदबुद्धीची काहाणी, नाहीं जयातें ॥ २८९ ॥
सूर्योदयासरिसी, रात्री पळोनि जाय अपैसी,
गेली देहाहंता तैसी, अविद्येसवें ॥ २९० ॥
पैं आयुष्यहीना जीवातें, शरीर सांडी जेवीं अवचितें,
तेवीं निदसुरें द्वैतें, सांडिले जे ॥ २९१ ॥
लोहाचें साम्कडें परिसा, न जोडे अंधारु रवि जैसा,
द्वैतबुद्धीचा तैसा, सदा दुकाळ जया ॥ २९२ ॥
अगा सुखदुःखाकारें, द्वंद्वें देहीं जियें गोचरें,
तियें जयां कां समोरें, होतीचिना ॥ २९३ ॥
स्वप्नींचें राज्य कां मरण, नोहे हर्षशोकांसि कारण,
उपवढलिया जाण, जियापरी ॥ २९४ ॥
तैसेम् सुखदुःखरूपीं, द्वंद्वीं जे पुण्यपापीं,
न घेपिजती सर्पीं, गरुड जैसें ॥ २९५ ॥
आणि अनात्मवर्गनीर, सांडूनि आत्मरसाचें क्षीर,
चरताति जे सविचार, राजहंसु ॥ २९६ ॥
जैसा वर्षोनि भूतळीं, आपला रसु अंशुमाळी,
मागौता आणी रश्मिजाळीं, बिंबासीचि ॥ २९७ ॥
तैसें आत्मभ्रांतीसाठीं, वस्तु विखुरली बारावाटीं,
ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी, अखंड जे ॥ २९८ ॥
किंबहुना आत्मयाचा, निर्धारीं विवेकु जयांचा,
बुडाला वोघु गंगेचा, सिंधूमाजीं जैसा ॥ २९९ ॥
पैं आघवेंचि आपुलेंपणें, नुरेचि जया अभिलाषणें,
जैसें येथूनि पऱ्हां जाणें, आकाशा नाहीं ॥ ३०० ॥
जैसा अग्नीचा डोंगरु, नेघे कोणी बीज अंकुरु,
तैसा मनीं जयां विकारु, उदैजेना ॥ ३०१ ॥
जैसा काढिलिया मंदराचळु, राहे क्षीराब्धि निश्चळु,
तैसा नुठी जयां सळु, कामोर्मीचा ॥ ३०२ ॥
चंद्रमा कळीं धाला, न दिसे कोणें आंगी वोसावला,
तेवीं अपेक्षेचा अवखळा, न पडे जयां ॥ ३०३ ॥
हें किती बोलूं असांगडें, जेवीं परमाणु नुरे वायूपुढें,
तैसें विषयांचें नावडे, नांवचि जयां ॥ ३०४ ॥
एवं जे जे कोणी ऐसे, केले ज्ञानाग्नि हुताशें,
ते तेथ मिळती जैसें, हेमीं हेम ॥ ३०५ ॥
तेथ म्हणिजे कवणें ठाईं, ऐसेंही पुससी कांहीं,
तरी तें पद गा नाहीं, वेंचु जया ॥ ३०६ ॥
दृश्यपणें देखिजे, कां ज्ञेयत्वें जाणिजे,
अमुकें ऐसें म्हणिजे, तें जें नव्हे ॥ ३०७ ॥
न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पवकः।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ६॥
पैं दीपाचिया बंबाळीं, कां चंद्र हन जें उजळी,
हें काय बोलों अंशुमाळी, प्रकाशी जें ॥ ३०८ ॥
तें आघवेंचि दिसणें, जयाचें कां न देखणें,
विश्व भासतसे जेणें, लपालेनी ॥ ३०९ ॥
जैसें शिंपीपण हारपे, तंव तंव खरें होय रुपें,
कां दोरी लोपतां सापें, फार होइजे ॥ ३१० ॥
तैसीं चंद्रसूर्यादि थोरें, इयें तेजें जियें फारें,
तियें जयाचेनि आधारें, प्रकाशती ॥ ३११ ॥
ते वस्तु कीं तेजोराशी, सर्वभूतात्मक सरिसी,
चंद्रसूर्याच्या मानसीं, प्रकाशे जे ॥ ३१२ ॥
म्हणौनि चंद्रसूर्य कडवसां, पडती वस्तूच्या प्रकाशा,
यालागीं तेज जें तेजसा, तें वस्तूचें आंग ॥ ३१३ ॥
आणि जयाच्या प्रकाशीं, जग हारपे चंद्रार्केंसीं,
सचंद्र नक्षत्रें जैसीं, दिनोदयीं ॥ ३१४ ॥
नातरी प्रबोधलिये वेळे, ते स्वप्नींची डिंडीमा मावळे,
कां नुरेचि सांजवेळे, मृगतृष्णिका ॥ ३१५ ॥
तैसा जिये वस्तूच्या ठायीं, कोण्हीच कां आभासु नाहीं,
तें माझें निजधाम पाहीं, पाटाचें गा ॥ ३१६ ॥
पुढती जे तेथ गेले, ते न घेती माघौतीं पाउलें,
महोदधीं कां मिनले, स्रोत जैसे ॥ ३१७ ॥
कां लवणाची कुंजरी, सूदलिया लवणसागरीं,
होयचि ना माघारी, परती जैसी ॥ ३१८ ॥
नाना गेलिया अंतराळा, न येतीचि वन्हिज्वाळा,
नाहीं तप्तलोहौनि जळा, निघणें जेवीं ॥ ३१९ ॥
तेवीं मजसीं एकवट, जे जाले ज्ञानें चोखट,
तयां पुनरावृत्तीची वाट, मोडली गा ॥ ३२० ॥
तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो, पार्थु म्हणे जी जी पसावो,
परी विनंती एकी देवो, चित्त देतु ॥ ३२१ ॥
तरी देवेंसि स्वयें एक होती, मग माघौते जे न येती,
ते देवेंसि भिन्न आथी, कीं अभिन्न जी ॥ ३२२ ॥
जरी भिन्नचि अनादिसिद्ध, तरी न येती हें असंबद्ध,
जे फुलां गेलें षट्पद, ते फुलेंचि होती पां ॥ ३२३ ॥
पैं लक्ष्याहूनि अनारिसे, बाण लक्ष्यीं शिवोनि जैसें,
मागुते पडती तैसे, येतीचि ते ॥ ३२४ ॥
नातरी तूंचि ते स्वभावें, तरी कोणें कोणासि मिळावें,
आपणयासी आपण रुपावें, शस्त्रें केवीं ? ॥ ३२५ ॥
म्हणौनि तुजसी अभिन्नां जीवां, तुझा संयोगवियोगु देवा,
नये बोलों अवयवां, शरीरेंसीं ॥ ३२६ ॥
आणि जे सदां वेगळें तुजसीं, तयां मिळणीं नाहीं कोणे दिवशीं,
मा येती न येती हे कायसी, वायबुद्धि ? ॥ ३२७ ॥
तरी कोण गा ते तूंतें, पावोनि न येती माघौते,
हें विश्वतोमुखा मातें, बुझावीं जी ॥ ३२८ ॥
इये आक्षेपीं अर्जुनाच्या, तो शिरोमणि सर्वज्ञांचा,
तोषला बोध शिष्याचा, देखोनियां ॥ ३२९ ॥
मग म्हणे गा महामती, मातें पावोनि न येती पुढती,
ते भिन्नाभिन्न रिती, आहाती दोनी ॥ ३३० ॥
जैं विवेकें खोलें पाहिजे, तरी मी तेचि ते सहजें,
ना आहाचवाहाच तरी दुजे, ऐसेही गमती ॥ ३३१ ॥
जैसे पाणियावरी वेगळ, तळपतां दिसती कल्लोळ,
एऱ्हवीं तरी निखिळ, पाणीचि तें ॥ ३३२ ॥
कां सुवर्णाहुनि आनें, लेणीं गमती भिन्नें,
मग पाहिजे तंव सोनें, आघवेंचि तें ॥ ३३३ ॥
तैसें ज्ञानाचिये दिठी, मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी,
येर भिन्नपण तें उठी, अज्ञानास्तव ॥ ३३४ ॥
आणि साचोकारेनि वस्तुविचारें, कैचें मज एकासि दुसरें,
भिन्नाभिन्नव्यवहारें, उमसिजेल ॥ ३३५ ॥
आघवेंचि आकाश सूनि पोटीं, बिंबचि जैं आते खोटी,
तैं प्रतिबिंब कें उठी, कें रश्मि शिरे ? ॥ ३३६ ॥
कां कल्पांतींचिया पाणिया, काय वोत भरिती धनंजया ?,
म्हणौनि कैंचें अंश अविक्रिया, एका मज ॥ ३३७ ॥
परी ओघाचेनि मेळें, पाणी उजू परी वांकुडें जालें,
रवी दुजेपण आलें, तोयबगें ॥ ३३८ ॥
.व्योम चौफळें कीं वाटोळें, हें ऐसें कायिसयाही मिळे,
परी घटमठीं वेंटाळें, तैसेंही आथी ॥ ३३९ ॥
हां गा निद्रेचेनि आधारें, काय एकलेनि जग न भरे ?,
स्वप्नींचेनि जैं अवतरे, रायपणें ॥ ३४० ॥
कां मिनलेनि किडाळें, वानिभेदासि ये सोळें,
तैसा स्वमाये वेंटाळें, शुद्ध जैं मी ॥ ३४१ ॥
तैं अज्ञान एक रूढे, तेणें कोऽहंविकल्पाचें मांडे,
मग विवरूनि कीजे फुडें, देहो मी ऐसें ॥ ३४२ ॥
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ ७॥
ऐसें शरीराचि येवढें, जै आत्मज्ञान वेगळें पडे,
तैं माझा अंशु आवडे, थोडेपणें ॥ ३४३ ॥
समुद्र कां वायुवशें, तरंगाकार उल्लसें,
तो समुद्रांशु ऐसा दिसे, सानिवा जेवीं ॥ ३४४ ॥
तेवीं जडातें जीवविता, देहाहंता उपजविता,
मी जीव गमें पंडुसुता, जीवलोकीं ॥ ३४५ ॥
पैं जीवाचिया बोधा, गोचरु जो हा धांदा,
तो जीवलोकशब्दा, अभिप्रावो ॥ ३४६ ॥
अगा उपजणें निमणें, हें साचचि जे कां मानणें,
तो जीवलोकु मी म्हणे, संसारु हन ॥ ३४७ ॥
एवंविध जीवलोकीं, तूं मातें ऐसा अवलोकीं,
जैसा चंद्रु कां उदकीं, उदकातीत ॥ ३४८ ॥
पैं काश्मीराचा रवा, कुंकुमावरी पांडवा,
आणिका गमे लोहिवा, तो तरी नव्हे ॥ ३४९ ॥
तैसें अनादिपण न मोडे, माझें अक्रियत्व न खंडे,
परी कर्ता भोक्ता ऐसें आवडे, ते जाण गा भ्रांती ॥ ३५० ॥
किंबहुना आत्मा चोखटु, होऊनि प्रकृतीसी एकवटु,
बांधे प्रकृतिधर्माचा पाटु, आपणपयां ॥ ३५१ ॥
पैं मनादि साही इंद्रियें, श्रोत्रादि प्रकृतिकार्यें,
तियें माझीं म्हणौनि होये, व्यापारारूढ ॥ ३५२ ॥
जैसें स्वप्नीं परिव्राजें, आपणपयां आपण कुटुंब होईजे,
मग तयाचेनि धांविजे, मोहें सैरा ॥ ३५३ ॥
तैसा आपलिया विस्मृती, आत्मा आपणचि प्रकृती-,
सारिखा गमोनि पुढती, तियेसीचि भजे ॥ ३५४ ॥
मनाच्या रथीं वळघे, श्रवणाचिया द्वारें निघे,
मग शब्दाचिया रिघे, रानामाजीं ॥ ३५५ ॥
तोचि प्रकृतीचा वागोरा, त्वचेचिया मोहरा,
आणि स्पर्शाचिया घोरा, वना जाय ॥ ३५६ ॥
कोणे एके अवसरीं, रिघोनि नेत्राच्या द्वारीं,
मग रूपाच्या डोंगरीं, सैरा हिंडे ॥ ३५७ ॥
कां रसनेचिया वाटा, निघोनि गा सुभटा,
रसाचा दरकुटा, भरोंचि लागे ॥ ३५८ ॥
नातरी येणेंचि घ्राणें, जैं देहांशु करी निघणें,
मग गंधाची दारुणें, आडवें लंघी ॥ ३५९ ॥
ऐसेनि देहेंद्रियनायकें, धरूनि मन जवळिकें,
भोगिजती शब्दादिकें, विषयभरणें ॥ ३६० ॥
शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ ८॥
परी कर्ता भोक्ता ऐसें, हें जीवाचे तैंचि दिसे,
जैं शरीरीं कां पैसे, एकाधिये ॥ ३६१ ॥
जैसा आथिला आणि विलासिया, तैंचि वोळखों ये धनंजया,
जैं राजसेव्या ठाया, वस्तीसि ये ॥ ३६२ ॥
तैसा अहंकर्तृत्वाचा वाढु, कां विषयेंद्रियांचा धुमाडु,
हा जाणिजे तैं निवाडु, जैं देह पाविजे ॥ ३६३ ॥
अथवा शरीरातें सांडी, तऱ्ही इंद्रियांची तांडी,
हे आपणयांसवें काढी, घेऊनि जाय ॥ ३६४ ॥
जैसा अपमानिला अतिथी, ने सुकृताची संपत्ति,
कां साइखडेयाची गती, सूत्रतंतू ॥ ३६५ ॥
नाना मावळतेनि तपनें, नेइजेती लोकांचीं दर्शनें,
हें असो द्रुती पवनें, नेईजे जैसी ॥ ३६६ ॥
तेवीं मनःषष्ठां ययां, इंद्रियांतें धनंजया,
देहराजु ने देहा-, पासूनि गेला ॥ ३६७ ॥
श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च।
अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९॥
मग येथ अथवा स्वर्गीं, जेथ जें देह आपंगी,
तेथ तैसेंचि पुढती पांगी, मनादिक ॥ ३६८ ॥
जैसा मालवलिया दिवा, प्रभेसी जाय पांडवा,
मग उजळिजे तेथ तेधवां, तैसाचि फांके ॥ ३६९ ॥
तरी ऐसैसिया राहाटी, अविवेकियांचे दिठी,
येतुलें हें किरीटी, गमेचि गा ॥ ३७० ॥
जे आत्मा देहासि आला, आणि विषयो येणेंचि भोगिला,
अथवा देहोनि गेला, हें साचचि मानिती ॥ ३७१ ॥
एऱ्हवीं येणें आणि जाणें, कां करणें हा भोगणें,
हें प्रकृतीचें तेणें, मानियेलें ॥ ३७२ ॥
उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितं।
विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १०॥
यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितं।
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ ११॥
परी देहाचे मोटकें उभें, आणि चेतना तेथ उपलभे,
तिये चळवळेचेनि लोभें, आला म्हणती ॥ ३७३ ॥
तैसेंचि तयां संगती, इंद्रियें आपुलाल्या अर्थीं वर्तती,
तया नांव सुभद्रापती, भोगणें जया ॥ ३७४ ॥
पाठीं भोगक्षीण आपैसे, देह गेलिया ते न दिसे,
तेथें गेला गेला ऐसें, बोभाती गा ॥ ३७५ ॥
पैं रुखु डोलतु देखावा, तरी वारा वाजतु मानावा,
रुखु नसे तेथें पांडवा, नाहीं तो गा ? ॥ ३७६ ॥
कां आरिसा समोर ठेविजे, आणि आपणपें तेथ देखिजे,
तरी तेधवांचि जालें मानिजे, काय आधीं नाहीं ? ॥ ३७७ ॥
कां परता केलिया आरिसा, लोपु जाला तया आभासा,
तरी आपणपें नाहीं ऐसा, निश्चयो करावा ? ॥ ३७८ ॥
शब्द तरी आकाशाचा, परी कपाळीं पिटे मेघाचा,
कां चंद्रीं वेगु अभ्राचा, अरोपिजे ॥ ३७९ ॥
तैसें होइजे जाइजे देहें, तें आत्मसत्ते अविक्रिये,
निष्टंकिती गा मोहें, आंधळे ते ॥ ३८० ॥
येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं, देखिजे देहींचा धर्मु देहीं,
ऐसें देखणें तें पाहीं, आन आहाती ॥ ३८१ ॥
ज्ञानें कां जयाचे डोळे, देखोनि न राहती देहींचे खोळे,
सूर्यरश्मी आणियाळे, ग्रीष्मीं जैसें ॥ ३८२ ॥
तैसे विवेकाचेनि पैसें, जयांची स्फूर्ती स्वरूपीं बैसे,
ते ज्ञानिये देखती ऐसें, आत्मयातें ॥ ३८३ ॥
जैसें तारांगणीं भरलें, गगन समुद्रीं बिंबलें,
परी तें तुटोनि नाहीं पडिलें, ऐसें निवडे ॥ ३८४ ॥
गगन गगनींचि आहे, हें आभासे तें वाये,
तैसा आत्मा देखती देहें, गंवसिलाही ॥ ३८५ ॥
खळाळाच्या लगबगीं, फेडूनि खळाळाच्या भागीं,
देखिजे चंद्रिका कां उगी, चंद्रीं जेवीं ॥ ३८६ ॥
कां नाडरचि भरे शोषें, सूर्यु तो जैसा तैसाचि असे,
देह होतां जातां तैसें, देखती मातें ॥ ३८७ ॥
घटु मठु घडले, तेचि पाठीं मोडले,
परी आकाश तें संचलें, असतचि असे ॥ ३८८ ॥
तैसें अखंडे आत्मसत्ते, अज्ञानदृष्टि कल्पितें,
हें देहचि होतें जातें, जाणती फुडें ॥ ३८९ ॥
चैतन्य चढे ना वोहटे, चेष्टवी ना चेष्टे,
ऐसें आत्मज्ञानें चोखटें, जाणती ते ॥ ३९० ॥
आणि ज्ञानही आपैतें होईल, प्रज्ञा परमाणुही उगाणा घेईल,
सकळ शास्त्रांचें येईल, सर्वस्व हातां ॥ ३९१ ॥
परी ते व्युत्पत्ति ऐसी, जरी विरक्ति न रिगे मानसीं,
तरी सर्वात्मका मजसीं, नव्हेचि भेटी ॥ ३९२ ॥
पैं तोंड भरो कां विचारा, आणि अंतःकरणीं विषयांसि थारा,
तरी नातुडें धनुर्धरा, त्रिशुद्धी मी ॥ ३९३ ॥
हां गा वोसणतयाच्या ग्रंथीं, काई तुटती संसारगुंती ?,
कीं परिवसिलिया पोथी, वाचिली होय ? ॥ ३९४ ॥
नाना बांधोनियां डोळे, घ्राणीं लाविजती मुक्ताफळें,
तरी तयांचें काय कळे, मोल मान ? ॥ ३९५ ॥
तैसा चित्तीं अहंते ठावो, आणि जिभे सकळशास्त्रांचा सरावो,
ऐसेनि कोडी एक जन्म जावो, परी न पविजे मातें ॥ ३९६ ॥
जो एक मी कां समस्तीं, व्यापकु असें भूतजातीं,
ऐक तिये व्याप्ती, रूप करूं ॥ ३९७ ॥
यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १२॥
तरी सूर्यासकट आघवी, हे विश्वरचना जे दावी,
ते दीप्ति माझी जाणावी, आद्यंतीं आहे ॥ ३९८ ॥
जल शोषूनि गेलिया सविता, ओलांश पुरवीतसे जे माघौता,
ते चंद्रीं पंडुसुता, ज्यो{त्}स्ना माझी ॥ ३९९ ॥
आणि दहन-पाचनसिद्धी, करीतसे जें निरवधी,
ते हुताशीं तेजोवृद्धी, माझीचि गा ॥ ४०० ॥
गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा।
पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १३॥
मी रिगालों असें भूतळीं, म्हणौनि समुद्र महाजळीं,
हे पांसूचि ढेंपुळी, विरेचिना ॥ ४०१ ॥
आणी भूतेंही चराचरें, हे धरितसे जियें अपारें,
तियें मीचि धरी धरे, रिगोनियां ॥ ४०२ ॥
गगनीं मी पंडुसुता, चंद्राचेनि मिसें अमृता,
भरला जालों चालता, सरोवरु ॥ ४०३ ॥
तेथूनि फांकती रश्मिकर, ते पाट पेलूनि अपार,
सर्वौषधींचे आगर, भरित असें मी ॥ ४०४ ॥
ऐसेनि सस्यादिकां सकळां, करी धान्यजाती सुकाळा,
दें अन्नद्वारां जिव्हाळा, भूतजातां ॥ ४०५ ॥
आणि निपजविलें अन्न, तरी तैसें कैचें दीपन,
जेणें जिरूनि समाधान, भोगिती जीव ॥ ४०६ ॥
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः।
प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १४॥
म्हणौनि प्राणिजातांच्या घटीं, करूनि कंदावरी आगिठी,
दीप्ति जठरींही किरीटी, मीचि जालों ॥ ४०७ ॥
प्राणापानाच्या जोडभातीं, फुंकफुंकोनियां अहोराती,
आटीतसें नेणों किती, उदरामाजीं ॥ ४०८ ॥
शुष्कें अथवा स्निग्धें, सुपक्वें कां विदग्धें,
परी मीचि गा चतुर्विधें, अन्नें पचीं ॥ ४०९ ॥
एवं मीचि आघवें जन, जना निरवितें मीचि जीवन,
जीवनीं मुख्य साधन, वन्हिही मीचि ॥ ४१० ॥
आतां ऐसियाहीवरी काई, सांगों व्याप्तीची नवाई,
येथ दुजें नाहींचि घेईं, सर्वत्र मी गा ॥ ४११ ॥
तरी कैसेनि पां वेखें, सदा सुखियें एकें,
एकें तियें बहुदुःखें, क्रांत भूतें ॥ ४१२ ॥
जैसी सगळिये पाटणीं, एकेंचि दीपें दिवेलावणी,
जालिया कां न देखणी, उरलीं एकें ॥ ४१३ ॥
ऐसी हन उखिविखी, करित आहासि मानसीं कीं,
तरी परिस तेही निकी, शंका फेडुं ॥ ४१४ ॥
पैं आघवा मीचि असें, येथ नाहीं कीर अनारिसें,
परी प्राणियांचिया उल्लासें, बुद्धि ऐसा ॥ ४१५ ॥
जैसें एकचि आकाशध्वनी, वाद्यविशेषीं आनानीं,
वाजावें पडे भिन्नीं, नादांतरीं ॥ ४१६ ॥
कां लोकचेष्टीं वेगळालां, जो हा एकचि भानु उदैला,
तो आनानी परी गेला, उपयोगासी ॥ ४१७ ॥
नाना बीजधर्मानुरूप, झाडीं उपजविलें आप,
तैसें परिणमलें स्वरूप, माझें जीवां ॥ ४१८ ॥
अगा नेणा आणि चतुरा, पुढां निळयांचा दुसरा,
नेणा सर्पत्वें जाला येरा, सुखालागीं ॥ ४१९ ॥
हें असो स्वातीचें उदक, शुक्तीं मोतीं व्याळीं विख,
तैसा सज्ञानांसी मी सुख, दुःख तों अज्ञानांसी ॥ ४२० ॥
सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम् ॥ १५॥
एऱ्हवीं सर्वांच्या हृदयदेशीं, मी अमुका आहें ऐसी,
जे बुद्धि स्फुरे अहर्निशीं, ते वस्तु गा मी ॥ ४२१ ॥
परी संतासवें वसतां, योगज्ञानीं पैसतां,
गुरुचरण उपासितां, वैराग्येंसीं ॥ ४२२ ॥
येणेंचि सत्कर्में, अशेषही अज्ञान विरमे,
जयांचें अहं विश्रामे, आत्मरूपीं ॥ ४२३ ॥
ते आपेआप देखोनि देखीं, मियां आत्मेनि सदा सुखी,
येथें मीवांचून अवलोकीं, आन हेतु असे ? ॥ ४२४ ॥
अगा सूर्योदयो जालिया, सूर्यें सूर्यचि पहावा धनंजया,
तेवीं मातें मियां जाणावया, मीचि हेतु ॥ ४२५ ॥
ना शरीरपरातें सेवितां, संसारगौरवचि ऐकतां,
देहीं जयांची अहंता, बुडोनि ठेली ॥ ४२६ ॥
ते स्वर्गसंसारालागीं, धांवतां कर्ममार्गीं,
दुःखाच्या सेलभागीं, विभागी होती ॥ ४२७ ॥
परी हेंही होणें अर्जुना, मजचिस्तव तया अज्ञाना,
जैसा जागताचि हेतु स्वप्ना, निद्रेतें होय ॥ ४२८ ॥
पैं अभ्रें दिवसु हरपला, तोहि दिवसेंचि जाणों आला,
तेवीं मी नेणोनि विषयो देखिला, मजचिस्तव भूतीं ॥ ४२९ ॥
एवं निद्रा कां जागणिया, प्रबोधुचि हेतु धनंजया,
तेवीं ज्ञाना अज्ञाना जीवां यां, मीचि मूळ ॥ ४३० ॥
जैसें सर्पत्वा कां दोरा, दोरुचि मूळ धनुर्धरा,
तैसा ज्ञाना अज्ञानाचिया संसारा, मियांचि सिद्धु ॥ ४३१ ॥
म्हणौनि जैसा असें तैसया, मातें नेणोनि धनंजया,
वेदु जाणों गेला तंव तया, जालिया शाखा ॥ ४३२ ॥
तरी तिहीं शाखाभेदीं, मीचि जाणिजे त्रिशुद्धी,
जैसा पूर्वापरा नदी, समुद्रचि ठी ॥ ४३३ ॥
आणि महासिद्धांतापासीं, श्रुति हारपतीं शब्देंसीं,
जैसिया सगंधा आकाशीं, वातलहरी ॥ ४३४ ॥
तैसें समस्तही श्रुतिजात, ठाके लाजिले ऐसें निवांत,
तें मीचि करीं यथावत, प्रकटोनियां ॥ ४३५ ॥
पाठीं श्रुतिसकट अशेष, जग हारपे जेथ निःशेष,
तें निजज्ञानही चोख, जाणता मीचि ॥ ४३६ ॥
जैसें निदेलिया जागिजे, तेव्हां स्वप्नींचे कीर नाहीं दुजें,
परी एकत्वही देखों पाविजे, आपलेंचि ॥ ४३७ ॥
तैसें आपलें अद्वयपण, मी जाणतसें दुजेनवीण,
तयाही बोधाकारण, जाणता मीचि ॥ ४३८ ॥
मग आगी लागलिया कापुरा, ना काजळी ना वैश्वानरा,
उरणें नाहीं वीरा, जयापरी ॥ ४३९ ॥
तेवीं समूळ अविद्या खाये, तें ज्ञानही जैं बुडोनि जाये,
तऱ्ही नाहीं कीर नोहे, आणि न साहे असणेंही ॥ ४४० ॥
पैं विश्व घेऊनि गेला मागेंसीं, तया चोरातें कवण कें गिंवसी ?,
जे कोणी एकी दशा ऐसी, शुद्ध ते मी ॥ ४४१ ॥
ऐसी जडाजडव्याप्ती, रूप करितां कैवल्यपती,
ठी केली निरुपहितीं, आपुल्या रूपीं ॥ ४४२ ॥
तो आघवाचि बोधु सहसा, अर्जुनीं उमटला कैसा,
व्योमींचा चंद्रोदयो जैसा, क्षीरार्णवीं ॥ ४४३ ॥
कां प्रतिभिंती चोखटे, समोरील चित्र उमटे,
तैसा अर्जुनें आणि वैकुंठें, नांदतसे बोधु ॥ ४४४ ॥
तरी बाप वस्तुस्वभावो, फावे तंव तंव गोडिये थांवो,
म्हणौनि अनुभवियांचा रावो, अर्जुन म्हणे ॥ ४४५ ॥
जी व्यापकपण बोलतां, निरुपाधिक जें आतां,
स्वरूप प्रसंगता, बोलिले देवो ॥ ४४६ ॥
ते एक वेळ अव्यंगवाणें, कीजो कां मजकारणें,
तेथ द्वारकेचा नाथु म्हणे, भलें केलें ॥ ४४७ ॥
पैं अर्जुना आम्हांहि वाडेंकोडें, अखंडा बोलों आवडे,
परी काय कीजे न जोडे, पुसतें ऐसें ॥ ४४८ ॥
आजि मनोरथांसि फळ, जोडलासि तूं केवळ,
जे तोंड भरूनि निखळ, आलासि पुसों ॥ ४४९ ॥
जें अद्वैताहीवरी भोगिजे, तें अनुभवींच तूं विरजे,
पुसोनि मज माझें, देतासि सुख ॥ ४५० ॥
जैसा आरिसा आलिया जवळां, दिसे आपणपें आपला डोळा,
तैसा संवादिया तूं निर्मळा, शिरोमणी ॥ ४५१ ॥
तुवां नेणोनि पुसावें, मग आम्ही परिसऊं बैसावें,
तो गा हा पाडु नव्हे, सोयरेया ॥ ४५२ ॥
ऐसें म्हणौनि आलिंगिलें, कृपादृष्टी अवलोकिलें,
मग देवो काय बोलिले, अर्जुनेंसीं ॥ ४५३ ॥
पैं दोहीं वोठीं एक बोलणें, दोहीं चरणीं एक चालणें,
तैसें पुसणें सांगणें, तुझें माझें ॥ ४५४ ॥
एवं आम्ही तुम्ही येथें, देखावें एका अर्थातें,
सांगतें पुसतें येथें, दोन्ही एक ॥ ४५५ ॥
ऐसा बोलत देवो भुलला मोहें, अर्जुनातें आलिंगूनि ठाये,
मग बिहाला म्हणे नोहें, आवडी हे ॥ ४५६ ॥
जाले इक्षुरसाचें ढाळ, तरी लवण देणें किडाळ,
जे संवादसुखाचें रसाळ, नासेल थितें ॥ ४५७ ॥
आधींच आम्हां यया कांहीं, नरनारायणासी भिन्न नाहीं,
परी आतां जिरो माझ्या ठाईं, वेगु हा माझा ॥ ४५८ ॥
इया बुद्धी सहसा, श्रीकृष्ण म्हणे वीरेशा,
पैं गा तो तुवां कैसा, प्रश्नु केला ? ॥ ४५९ ॥
जो अर्जुन श्रीकृष्णीं विरत होता, तो परतोनि मागुता,
प्रश्नावळीची कथा, ऐकों आला ॥ ४६० ॥
तेथ सद्गदें बोलें, अर्जुनें जी जी म्हणितलें,
निरुपाधिक आपुलें, रूप सांगा ॥ ४६१ ॥
यया बोला तो शारङ्गी, तेंचि सांगावयालागीं,
उपाधी दोहीं भागीं, निरूपीत असे ॥ ४६२ ॥
पुसिलिया निरुपहित, उपाधि कां सांगे येथ,
हें कोण्हाही प्रस्तुत, गमे जरी ॥ ४६३ ॥
तरी ताकाचें अंश फेडणें, याचि नांव लोणी काढणें,
चोखाचिये शुद्धी तोडणें, कीडचि जेवीं ॥ ४६४ ॥
बाबुळीचि सारावी हातें, परी पाणी तंव असे आइतें,
अभ्रचि जावें गगन तें, सिद्धचि कीं ॥ ४६५ ॥
वरील कोंडियाचा गुंडाळा, झाडूनि केलिया वेगळा,
कणु घेतां विरंगोळा, असे काई ? ॥ ४६६ ॥
तैसा उपाधि उपहितां, शेवटु जेथ विचारितां,
तें कोणातेंही न पुसतां, निरुपाधिक ॥ ४६७ ॥
जैसें न सांगणेंवरी, बाळा पतीसी रूप करी,
बोल निमालेपणें विवरी, अचर्चातें ॥ ४६८ ॥
पैं सांगणेया जोगें नव्हे, तेथींचें सांगणें ऐसें आहे,
म्हणौनि उपाधि लक्ष्मीनाहे, बोलिजे आदीं ॥ ४६९ ॥
पाडिव्याची चंद्ररेखा, निरुती दावावया शाखा,
दाविजे तेवीं औपाधिका, बोली इया ॥ ४७० ॥
द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६॥
मग तो म्हणे गा सव्यसाची, पैं इये संसारपाटणींची,
वस्ती साविया टांची, दुपुरुषीं ॥ ४७१ ॥
जैसी आघवांचि गगनीं, नांदत दिवोरात्री दोन्ही,
तैसे संसार राजधानीं, दोन्हीचि हे ॥ ४७२ ॥
आणिकही तिजा पुरुष आहे, परी तो या दोहींचें नांव न साहे,
जो उदेला गांवेंसीं खाये, दोहींतें ययां ॥ ४७३ ॥
परी ते तंव गोठी असो, आधीं दोन्हींची हे परियेसों,
जें संसारग्रामा वसों, आले असती ॥ ४७४ ॥
एक आंधळा वेडा पंगु, येर सर्वांगें पुरता चांगु,
परी ग्रामगुणें संगु, घडला दोघां ॥ ४७५ ॥
तया एका नाम क्षरु, येरातें म्हणती अक्षरु,
इहीं दोहींचि परी संसारु, कोंदला असे ॥ ४७६ ॥
आतां क्षरु तो कवणु, अक्षरु तो किं लक्षणु,
हा अभिप्रायो संपूर्णु, विवंचूं गा ॥ ४७७ ॥
तरी महदहंकारा-, लागुनियां धनुर्धरा,
तृणांतींचा पांगोरा-, वरी पैं गा ॥ ४७८ ॥
जें कांहीं सानें थोर, चालतें अथवा स्थिर,
किंबहुना गोचर, मनबुद्धींसि जें ॥ ४७९ ॥
जेतुलें पांचभौतिक घडतें, जें नामरूपा सांपडतें,
गुणत्रयाच्या पडतें, कामठां जें ॥ ४८० ॥
भूताकृतीचें नाणें, घडत भांगारें जेणें,
काळासि जूं खेळणें, जिहीं कवडां ॥ ४८१ ॥
जाणणेंचि विपरीतें, जें जें कांहीं जाणिजेतें,
जें प्रतिक्षणीं निमतें, होऊनियां ॥ ४८२ ॥
अगा काढूनि भ्रांतीचे दांग, उभवी सृष्टीचें आंग,
हें असो बहु जग, जया नाम ॥ ४८३ ॥
पैं अष्टधा भिन्न ऐसें, जें दाविलें प्रकृतिमिसें,
जें क्षेत्रद्वारां छत्तिसें, भागी केलें ॥ ४८४ ॥
हें मागील सांगों किती, अगा आतांचि जें प्रस्तुतीं,
वृक्षाकार रूपाकृती, निरूपिलें ॥ ४८५ ॥
तें आघवेंचि साकारें, कल्पुनी आपणपयां पुरे,
जालें असें तदनुसारें, चैतन्यचि ॥ ४८६ ॥
जैसा कुहां आपणचि बिंबें, सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे,
मग क्षोभला समारंभें, घाली तेथ ॥ ४८७ ॥
कां सलिलीं असतचि असे, व्योमावरी व्योम बिंबे जैसें,
अद्वैत होऊनि तैसें, द्वैत घेपे ॥ ४८८ ॥
अर्जुना गा यापरी, साकार कल्पूनि पुरीं,
आत्मा विस्मृतीचि करी, निद्रा तेथ ॥ ४८९ ॥
पैं स्वप्नीं सेजार देखिजे, मग पहुडणें जैसें तेथ कीजे,
तैसें पुरीं शयन देखिजे, आत्मयासी ॥ ४९० ॥
पाठीं तिये निद्रेचेनि भरें, मी सुखी दुःखी म्हणत घोरें,
अहंममतेचेनि थोरें, वोसणायें सादें ॥ ४९१ ॥
हा जनकु हे माता, हा मी गौर हीन पुरता,
पुत्र वित्त कांता, माझें हें ना ॥ ४९२ ॥
ऐसिया वेंघोनि स्वप्ना, धांवत भवस्वर्गाचिया राना,
तया चैतन्या नाम अर्जुना, क्षर पुरुषु गा ॥ ४९३ ॥
आतां ऐक क्षेत्रज्ञु येणें, नामें जयातें बोलणें,
जग जीवु कां म्हणे, जिये दशेतें ॥ ४९४ ॥
जो आपुलेनि विसरें, सर्व भूतत्वें अनुकरें,
तो आत्मा बोलिजे क्षरें, पुरुष नामें ॥ ४९५ ॥
जे तो वस्तुस्थिती पुरता, म्हणौनि आली पुरुषता,
वरी देहपुरीं निदैजतां, पुरुषनामें ॥ ४९६ ॥
आणि क्षरपणाचा नाथिला, आळु यया ऐसेनि आला,
जे उपाधींचि आतला, म्हणौनियां ॥ ४९७ ॥
जैसी खळाळीचिया उदका-, सरसीं आंदोळे चंद्रिका,
तैसा विकारां औपाधिका, ऐसाचि गमे ॥ ४९८ ॥
कां खळाळु मोटका शोषे, आणि चंद्रिका तैं सरिसींच भ्रंशे,
तैसा उपाधिनाशीं न दिसे, उपाधिकु ॥ ४९९ ॥
ऐसें उपाधीचेनि पाडें, क्षणिकत्व यातें जोडे,
तेणें खोंकरपणें घडे, क्षर हें नाम ॥ ५०० ॥
एवं जीवचैतन्य आघवें, हें क्षर पुरुष जाणावें,
आतां रूप करूं बरवें, अक्षरासी ॥ ५०१ ॥
तरी अक्षरु जो दुसरा, पुरुष पैं धनुर्धरा,
तो मध्यस्थु गा गिरिवरां, मेरु जैसा ॥ ५०२ ॥
जे तो पृथ्वी पाताळ स्वर्गीं, इहीं न भेदे तिहीं भागीं,
तैसा दोहीं ज्ञानाज्ञानांगीं, पडेना जो ॥ ५०३ ॥
ना यथार्थज्ञानें एक होणें, ना अन्यथात्वें दुजें घेणें,
ऐसें निखिळ जें नेणणें, तेंचि तें रूप ॥ ५०४ ॥
पांसुता निःशेष जाये, ना घटभांडादि होये,
तया मृत्पिंडा ऐसें आहे, मध्यस्थ जें ॥ ५०५ ॥
पैं आटोनि गेलिया सागरु, मग तरंगु ना नीरु,
तया ऐशी अनाकारु, जे दशा गा ॥ ५०६ ॥
पार्था जागणें तरी बुडे, परी स्वप्नाचें कांहीं न मांडे,
तैसिये निद्रे सांगडें, न्याहाळणें जें ॥ ५०७ ॥
विश्व आघवेंचि मावळे, आणि आत्मबोधु तरी नुजळे,
तिये अज्ञानदशे केवळे, अक्षरु नाम ॥ ५०८ ॥
सर्वां कळीं सांडिलें जैसें, चंद्रपण उरे अंवसे।
रूप जाणावें तैसें, अक्षराचें ॥ ५०९ ॥
पैं सर्वोपाधिविनाशें। हे जीवदशा जेथ पैसे,
फळपाकांत जैसें, झाड बीजीं ॥ ५१० ॥
तैसें उपाधी उपहित, थोकोनि ठाके जेथ,
तयातें अव्यक्त, बोलती गा ॥ ५११ ॥
घन अज्ञान सुषुप्ती, तो बीजभावो म्हणती,
येर स्वप्न हन जागृती, फळभावो तयाचा ॥ ५१२ ॥
जयासी कां बीजभावो, वेदांतीं केला ऐसा आवो,
तो तया पुरुषा ठावो, अक्षराचा ॥ ५१३ ॥
जेथूनि अन्यथाज्ञान, फांकोनि जागृति स्वप्न,
नानाबुद्धीचें रान, रिगालें असे ॥ ५१४ ॥
जीवत्व जेथुनी किरीटी, विश्व उठतचि उठी,
ते उभय भेदांची मिठी, अक्षरु पुरुषु ॥ ५१५ ॥
येरु क्षर पुरुषु कां जनीं, जिहीं खेळे जागृतीं स्वप्नीं,
तिया अवस्था जो दोन्ही, वियाला गा ॥ ५१६ ॥
पैं अज्ञानघनसुषुप्ती, ऐसैसी जे कां ख्याती,
या उणी एकी प्राप्ती, ब्रह्माची जे ॥ ५१७ ॥
साचचि पुढती वीरा, जरी न येतां स्वप्न जागरा,
तरी ब्रह्मभावो साचोकारा, म्हणों येता ॥ ५१८ ॥
परी प्रकृतिपुरुषें दोनी, अभ्रें जालीं जियें गगनीं,
क्षेत्रक्षेत्रज्ञु स्वप्नीं, देखिला जियें ॥ ५१९ ॥
हें असो अधोशाखा, या संसाररूपा रुखा,
मूळ तें रूप पुरुषा, अक्षराचें ॥ ५२० ॥
हा पुरुषु कां म्हणिजे, जे पूर्णपणेंचि निजें,
पैं मायापुरीं पहुडिजे, तेणेंही बोलें ॥ ५२१ ॥
आणि विकारांची जे वारी, ते विपरीत ज्ञानाची परी,
नेणिजे जिये माझारीं, ते सुषुप्ती गा हा ॥ ५२२ ॥
म्हणौनि यया आपैसें, क्षरणें या नसे,
आणिकेंही हा न नाशे, ज्ञानाउणें ॥ ५२३ ॥
यालागीं हा अक्षरु, ऐसा वेदांतीं डगरु,
केला देशी थोरु, सिद्धांताच्या ॥ ५२४ ॥
ऐसें जीवकार्य कारण, जया मायासंगुचि लक्षण,
अक्षर पुरुषु जाण, चैतन्य तें ॥ ५२५ ॥
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ॥
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १७॥
आतां अन्यथाज्ञानीं, या दोनी अवस्था जया जनीं,
तया हरपती घनीं, अज्ञानतत्त्वीं ॥ ५२६ ॥
तें अज्ञान ज्ञानीं बुडालिया, ज्ञानें कीर्तिमुखत्व केलिया,
जैसा वन्हि काष्ठ जाळूनियां, स्वयें जळे ॥ ५२७ ॥
तैसें अज्ञान ज्ञानें नेलें, आपण वस्तु देऊनि गेलें,
ऐसें जाणणेंनिवीण उरलें, जाणतें जें ॥ ५२८ ॥
तें तो गा उत्तम पुरुषु, जो तृतीय कां निष्कर्षु,
दोहींहून आणिकु, मागिला जो ॥ ५२९ ॥
सुषुप्तीं आणि स्वप्ना-, पासूनि बहुवें अर्जुना,
जागणें जैसें आना, बोधाचेंचि ॥ ५३० ॥
कां रश्मी हन मृगजळा-, पासूनि अर्कमंडळा,
अफाटु तेवीं वेगळा, उत्तमु गा ॥ ५३१ ॥
हें ना काष्ठींचा काष्ठाहुनी, अनारिसा जैसा वन्ही,
तैसा क्षराक्षरापासुनी, आनचि तो ॥ ५३२ ॥
पैं ग्रासूनि आपली मर्यादा, एक करीत नदीनदां,
उठी कल्पांतीं उदावादा, एकार्णवाचा ॥ ५३३ ॥
तैसें स्वप्न ना सुषुप्ती, ना जागराची गोठी आथी,
जैसी गिळिली दिवोराती, प्रळयतेजें ॥ ५३४ ॥
मग एकपण ना दुजें, असें नाहीं हें नेणिजे,
अनुभव निर्बुजे, बुडाला जेथें ॥ ५३५ ॥
ऐसें आथि जें कांहीं, तें तो उत्तम पुरुषु पाहीं,
जें परमात्मा इहीं, बोलिजे नामीं ॥ ५३६ ॥
तेंही एथ न मिसळतां, बोलणें जीवत्वें पंडुसुता,
जैसी बुडणेयाची वार्ता, थडियेचा कीजे ॥ ५३७ ॥
तैसें विवेकाचिये कांठीं, उभें ठाकलिया किरीटी,
परावराचिया गोठी, करणें वेदां ॥ ५३८ ॥
म्हणौनि पुरुषु क्षराक्षरु, दोन्ही देखोनि अवरु,
यातें म्हणती परु, आत्मरूप ॥ ५३९ ॥
अर्जुना ऐसिया परी, परमात्मा शब्दवरी,
सूचिजे गा अवधारीं, पुरुषोत्तमु ॥ ५४० ॥
एऱ्हवीं न बोलणेंचि बोलणें, जेथिंचें सर्व नेणिवा जाणणें,
कांहींच न होनि होणें, जे वस्तु गा ॥ ५४१ ॥
सोऽहं तेंही अस्तवलें, जेथ सांगतेंचि सांगणें जालें,
द्रष्टत्वेंसी गेलें, दृश्य जेथ ॥ ५४२ ॥
आतां बिंबा आणि प्रतिबिंबा-, माजीं कैंची हें म्हणों नये प्रभा ?,
जऱ्ही कैसेनि हे लाभा, जायेचि ना ॥ ५४३ ॥
कां घ्राणा फुला दोहीं, द्रुती असे जे माझारिलां ठायीं,
ते न दिसे तरी नाहीं, ऐसें बोलों नये ॥ ५४४ ॥
तैसें द्रष्टा दृश्य हें जाये, मग कोण म्हणे काय आहे,
हेंचि अनुभवें तेंचि पाहें, रूप तया ॥ ५४५ ॥
जो प्रकाश्येंवीण प्रकाशु, ईशितव्येंवीण ईशु,
आपणेंनीचि अवकाशु, वसवीत असे जो ॥ ५४६ ॥
जो नादें ऐकिजता नादु, स्वादें चाखिजता स्वादु,
जो भोगिजतसे आनंदु, आनंदेंचि ॥ ५४७ ॥
जो पूर्णतेचा परिणामु, पुरुषु गा पुरुषोत्तमु,
विश्रांतीचाही विश्रामु, विराला जेथें ॥ ५४८ ॥
सुखासि सुख जोडिलें, जें तेज तेजासि सांपडलें,
शून्यही बुडालें, महाशून्यीं जिये ॥ ५४९ ॥
जो विकासाहीवरी उरता, ग्रासातेंही ग्रासूनि पुरता,
जो बहुतें पाडें बहुतां-, पासूनि बहु ॥ ५५० ॥
पैं नेणतयाप्रती, रुपेपणाची प्रतीती,
रुपें न होनि शुक्ती, दावी जेवीं ॥ ५५१ ॥
कां नाना अलंकारदशे, सोनें न लपत लपालें असे,
विश्व न होनियां तैसें, विश्व जो धरी ॥ ५५२ ॥
हें असो जलतरंगा, नाहीं सिनानेपण जेवीं गा,
तेवीं दिसता प्रकाशु जगा, आपणचि जो ॥ ५५३ ॥
आपुलिया संकोचविकाशा, आपणचि रूप वीरेशा,
हा जळीं चंद्र हन जैसा, समग्र गा ॥ ५५४ ॥
तैसा विश्वपणें कांहीं होये, विश्वलोपीं कहीं न जाये,
जैसा रात्रीं दिवसें नोहे, द्विधा रवि ॥ ५५५ ॥
तैसा कांहींचि कोणीकडे, कायिसेनिहि वेंचीं न पडे,
जयाचें सांगडें, जयासीचि ॥ ५५६ ॥
यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १८॥
जो आपणपेंचि आपणया, प्रकाशीतसे धनंजया,
काय बहु बोलों जया, नाहीं दुजें ॥ ५५७ ॥
तो गा मी निरुपाधिकु, क्षराक्षरोत्तमु एकु,
म्हणौनि म्हणे वेद लोकु, पुरुषोत्तमु ॥ ५५८ ॥
यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्।
स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १९॥
परी हें असो ऐसिया, मज पुरुषोत्तमातें धनंजया,
जाणे जो पाहलेया, ज्ञानमित्रें ॥ ५५९ ॥
चेइलिया आपुलें ज्ञान, जैसें नाहींचि होय स्वप्न,
तैसें स्फुरतें त्रिभुवन, वावों जालें ॥ ५६० ॥
कां हातीं घेतलिया माळा, फिटे सर्पाभासाचा कांटाळा,
तैसा माझेनि बोधें टवाळा, नागवे तो ॥ ५६१ ॥
लेणें सोनेंचि जो जाणें, तो लेणेंपण तें वावो म्हणे,
तेवीं मी जाणोनि जेणें, वाळिला भेदु ॥ ५६२ ॥
मग म्हणे सर्वत्र सच्चिदानंदु, मीचि एकु स्वतःसिद्धु,
जो आपणेनसीं भेदु, नेणोनियां जाणे ॥ ५६३ ॥
तेणेंचि सर्व जाणितलें, हेंही म्हणणें थेंकुलें,
जे तया सर्व उरलें, द्वैत नाहीं ॥ ५६४ ॥
म्हणौनि माझिया भजना, उचितु तोचि अर्जुना,
गगन जैसें आलिंगना, गगनाचिया ॥ ५६५ ॥
क्षीरसागरा परगुणें, कीजे क्षीरसागरचिपणें,
अमृतचि होऊनि मिळणें, अमृतीं जेवीं ॥ ५६६ ॥
साडेपंधरा मिसळावें, तैं साडेपंधरेंचि होआवें,
तेवीं मी जालिया संभवे, भक्ति माझी ॥ ५६७ ॥
हां गा सिंधूसि आनी होती, तरी गंगा कैसेनि मिळती ?,
म्हणौनि मी न होतां भक्ती, अन्वयो आहे ? ॥ ५६८ ॥
ऐसियालागीं सर्व प्रकारीं, जैसा कल्लोळु अनन्यु सागरीं,
तैसा मातें अवधारीं, भजिन्नला जो ॥ ५६९ ॥
सूर्या आणि प्रभे, एकवंकी जेणें लोभें,
तो पाडु मानूं लाभे, भजना तया ॥ ५७० ॥
इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ ॥
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात् कृतकृत्यश्च भारत ॥ २०॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तम योगोनाम पंचदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥
एवं कथिलयादारभ्य, हें जें सर्व शास्त्रैकलभ्य,
उपनिषदां सौरभ्य, कमळदळां जेवीं ॥ ५७१ ॥
हें शब्दब्रह्माचें मथितें, श्रीव्यासप्रज्ञेचेंनि हातें,
मथुनि काढिलें आयितें, सार आम्हीं ॥ ५७२ ॥
जे ज्ञानामृताची जाह्नवी, जे आनंदचंद्रींची सतरावी,
विचारक्षीरार्णवींची नवी, लक्ष्मी जे हे ॥ ५७३ ॥
म्हणौनि आपुलेनि पदें वर्णें, अर्थाचेनि जीवेंप्राणें,
मीवांचोनि हों नेणें, आन कांहीं ॥ ५७४ ॥
क्षराक्षरत्वें समोर जालें, तयांचें पुरुषत्व वाळिलें,
मग सर्वस्व मज दिधलें, पुरुषोत्तमीं ॥ ५७५ ॥
म्हणौनि जगीं गीता, मियां आत्मेनि पतिव्रता,
जे हे प्रस्तुत तुवां आतां, आकर्णिली ॥ ५७६ ॥
साचचि बोलाचें नव्हे हें शास्त्र, पैं संसारु जिणतें हें शस्त्र,
आत्मा अवतरविते मंत्र, अक्षरें इयें ॥ ५७७ ॥
परी तुजपुढां सांगितलें, तें अर्जुना ऐसें जालें,
जें गौप्यधन काढिलें, माझें आजि ॥ ५७८ ॥
मज चैतन्यशंभूचा माथां, जो निक्षेपु होता पार्था,
तया गौतमु जालासि आस्था-, निधी तूं गा ॥ ५७९ ॥
चोखटिवा आपुलिया, पुढिला उगाणा घेयावया,
तया दर्पणाचीचि परी धनंजया, केली आम्हां ॥ ५८० ॥
कां भरलें चंद्रतारांगणीं, नभ सिंधू आपणयामाजीं आणी,
तैसा गीतेसीं मी अंतःकरणीं, सूदला तुवां ॥ ५८१ ॥
जे त्रिविधमळिकटा, तूं सांडिलासि सुभटा,
म्हणौनि गीतेसीं मज वसौटा, जालासि गा ॥ ५८२ ॥
परी हें बोलों काय गीता, जे हे माझी उन्मेषलता,
जाणे तो समस्ता, मोहा मुके ॥ ५८३ ॥
सेविली अमृतसरिता, रोगु दवडूनि पंडुसुता,
अमरपण उचितां, देऊनि घाली ॥ ५८४ ॥
तैसी गीता हे जाणितलिया, काय विस्मयो मोह जावया,
परी आत्मज्ञानें आपणापयां, मिळिजे येथ ॥ ५८५ ॥
जया आत्मज्ञानाच्या ठायीं, कर्म आपुलेया जीविता पाहीं,
होऊनियां उतराई, लया जाय ॥ ५८६ ॥
हरपलें दाऊनि जैसा, मागु सरे वीरविलासा,
ज्ञानचि कळस वळघे तैसा, कर्मप्रासादाचा ॥ ५८७ ॥
म्हणौनि ज्ञानिया पुरुषा, कृत्य करूं सरलें देखा,
ऐसा अनाथांचा सखा, बोलिला तो ॥ ५८८ ॥
तें श्रीकृष्णवचनामृत, पार्थीं भरोनि असे वोसंडत,
मग व्यासकृपा प्राप्त, संजयासी ॥ ५८९ ॥
तो धृतराष्ट्र राया, सूतसे पान करावया,
म्हणौनि जीवितांतु तया, नोहेचि भारी ॥ ५९० ॥
एऱ्हवीं गीताश्रवण अवसरीं, आवडों लागतां अनधिकारी,
परि सेखीं तेचि उजरी, पातला भली ॥ ५९१ ॥
जेव्हां द्राक्षीं दूध घातलें, तेव्हां वायां गेलें गमलें,
परी फळपाकीं दुणावलें, देखिजे जेवीं ॥ ५९२ ॥
तैसी श्रीहरीवक्त्रींचीं अक्षरें, संजयें सांगितलीं आदरें,
तिहीं अंधु तोही अवसरें, सुखिया जाला ॥ ५९३ ॥
तेंचि मऱ्हाटेनि विन्यासें, मियां उन्मेषें ठसेंठोंबसें,
जी जाणें नेणें तैसें, निरोपिलें ॥ ५९४ ॥
सेवंतीये अरिसि कांहीं, आंग पाहतां विशेषु नाहीं,
परी सौरभ्य नेलें तिहीं, भ्रमरीं जाणिजे ॥ ५९५ ॥
तैसें घडतें प्रमेय घेइजे, उणें तें मज देइजे,
जें नेणणें हेंचि सहजें, रूप कीं बाळा ॥ ५९६ ॥
तरी नेणतें जऱ्ही होये, तऱ्ही देखोनि बाप कीं माये,
हर्ष केंहि न समाये, चोज करिती ॥ ५९७ ॥
तैसें संत माहेर माझें, तुम्ही मिनलिया मी लाडैजें,
तेंचि ग्रंथाचेनि व्याजें, जाणिजो जी ॥ ५९८ ॥
आतां विश्वात्मकु हा माझा, स्वामी श्रीनिवृत्तिराजा,
तो अवधारू वाक् पूजा, ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ५९९ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां पंचदशोऽध्यायः ॥
