ज्ञानेश्वरी / अध्याय चौदावा / संत ज्ञानेश्वर
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ चतुर्दशोऽध्यायः - अध्याय चौदावा,।
। गुणत्रयविभागयोगः।
जय जय आचार्या, समस्तसुरवर्या,
प्रज्ञाप्रभातसूर्या, सुखोदया ॥ १ ॥
जय जय सर्व विसांवया, सोहंभावसुहावया,
नाना लोक हेलावया, समुद्रा तूं ॥ २ ॥
आइकें गा आर्तबंधू, निरंतरकारुण्यसिंधू,
विशदविद्यावधू-, वल्लभा जी ॥ ३ ॥
तू जयांप्रति लपसी, तया विश्व हें दाविसी,
प्रकट तैं करिसी, आघवेंचि तूं ॥ ४ ॥
कीं पुढिलाची दृष्टि चोरिजे, हा दृष्टिबंधु निफजे,
परी नवल लाघव तुझें, जें आपणपें चोरें ॥ ५ ॥
जी तूंचि तूं सर्वां यया, मा कोणा बोधु कोणा माया,
ऐसिया आपेंआप लाघविया, नमो तुज ॥ ६ ॥
जाणों जगीं आप वोलें, तें तुझिया बोला सुरस जालें,
तुझेनि क्षमत्व आलें, पृथ्वियेसी ॥ ७ ॥
रविचंद्रादि शुक्ती, उदो करिती त्रिजगतीं,
तें तुझिया दीप्ती, तेज तेजां ॥ ८ ॥
चळवळिजे अनिळें, तें दैविकेनि जी निजबळें,
नभ तुजमाजीं खेळे, लपीथपी ॥ ९ ॥
किंबहुना माया असोस, ज्ञान जी तुझेनि डोळस,
असो वानणें सायास, श्रुतीसि हे ॥ १० ॥
वेद वानूनि तंवचि चांग, जंव न दिसे तुझें आंग,
मग आम्हां तया मूग, एके पांती ॥ ११ ॥
जी एकार्णवाचे ठाईं, पाहतां थेंबाचा पाडु नाहीं,
मा महानदी काई, जाणिजती ॥ १२ ॥
कां उअदयलिया भास्वतु, चंद्र जैसा खद्योतु,
आम्हां श्रुति तुज आंतु, तो पाडु असे ॥ १३ ॥
आणि दुजया थांवो मोडे, जेथ परेशीं वैखरी बुडे,
तो तूं मा कोणें तोंडें, वानावासी ॥ १४ ॥
यालागीं आतां, स्तुति सांडूनि निवांता,
चरणीं ठेविजे माथा, हेंचि भलें ॥ १५ ॥
तरी तू जैसा आहासि तैसिया, नमो जी श्रीगुरुराया,
मज ग्रंथोद्यमु फळावया, वेव्हारा होईं ॥ १६ ॥
आतां कृपाभांडवल सोडीं, भरीं मति माझी पोतडी,
करीं ज्ञानपद्य जोडी, थोरा मातें ॥ १७ ॥
मग मी संसरेन तेणें, करीन संतांसी कर्णभूषणें,
लेववीन सुलक्षणें, विवेकाचीं ॥ १८ ॥
जी गीतार्थनिधान, काढू माझें मन,
सुयीं स्नेहांजन, आपलें तूं ॥ १९ ॥
हे वाक्सृष्टि एके वेळे, देखतु माझे बुद्धीचे डोळे,
तैसा उदैजो जो निर्मळें, कारुण्यबिंबें ॥ २० ॥
माझी प्रज्ञावेली वेल्हाळ, काव्यें होय सफळ,
तो वसंतु होय स्नेहाळ-, शिरोमणी ॥ २१ ॥
प्रमेय महापूरें, हे मतिगंगा ये थोरें,
तैसा वरिष उदारें, दिठीवेनी ॥ २२ ॥
अगा विश्वैकधामा, तुझा प्रसाद चंद्रमा,
करूं मज पूर्णिमा, स्फूर्तीची जी ॥ २३ ॥
जी अवलोकिलिया मातें, उन्मेषसागरीं भरितें,
वोसंडेल स्फूर्तीतें, रसवृत्तीचें ॥ २४ ॥
तंव संतोषोनि श्रीगुरुराजें, म्हणितलें विनतिव्याजें,
मांडिलें देखोनि दुजें, स्तवनमिषें ॥ २५ ॥
हें असो आतां वांजटा, तो ज्ञानार्थ करूनि गोमटा,
ग्रंथु दावीं उत्कंठा, भंगो नेदीं ॥ २६ ॥
हो कां जी स्वामी, हेंचि पाहत होतों मी,
जे श्रीमुखें म्हणा तुम्ही, ग्रंथु सांग ॥ २७ ॥
सहजें दुर्वेचा डिरु, आंगेंचि तंव अमरु,
वरी आला पूरु, पीयूषाचा ॥ २८ ॥
तरी आतां येणें प्रसादें, विन्यासें विदग्धें,
मूळशास्त्रपदें, वाखाणीन ॥ २९ ॥
परी जीवा आंतुलीकडे, जैसी संदेहाची डोणी बुडे,
ना श्रवणीं तरी चाडे, वाढी दिसे ॥ ३० ॥
तैसी बोली साचारी, अवतरो माझी माधुरी,
माले मागूनि घरीं, गुरुकृपेच्या ॥ ३१ ॥
तरी मागां त्रयोदशीं, अध्यायीं गोठी ऐसी,
श्रीकृष्ण अर्जुनेंसी, चावळले ॥ ३२ ॥
जे क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगें, होईजे येणें जगें,
आत्मा गुणसंगें, संसारिया ॥ ३३ ॥
आणि हाचि प्रकृतिगतु, सुखदुःख भोगीं हेतु,
अथवा गुणातीतु, केवळु हा ॥ ३४ ॥
तरी कैसा पां असंगा संगु, कोण तो क्षेत्रक्षेत्रज्ञायोगु,
सुखदुःखादि भोगु, केवीं तया ? ॥ ३५ ॥
गुण ते कैसे किती, बांधती कवणे रीती,
नातरी गुणातीतीं, चिन्हें काई ? ॥ ३६ ॥
एवं इया आघवेया, अर्था रूप करावया,
विषो एथ चौदाविया, अध्यायासी ॥ ३७ ॥
तरी तो आतां ऐसा, प्रस्तुत परियेसा,
अभिप्रायो विश्वेशा, वैकुंठाचा ॥ ३८ ॥
तो म्हणे गा अर्जुना, अवधानाची सर्व सेना,
मेळऊनि इया ज्ञाना, झोंबावें हो \! ॥ ३९ ॥
आम्हीं मागां तुज बहुतीं, दाविलें हें उपपत्ती,
तरी आझुनी प्रतीती-, कुशीं न निघे ॥ ४० ॥
श्रीभगवानुवाच।
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्।
यद्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १॥
म्हणौनि गा पुढती, सांगिजैल तुजप्रती,
पर म्हण म्हणौनि श्रुतीं, डाहारिलें जें ॥ ४१ ॥
एऱ्हवीं ज्ञान हें आपुलें, परी पर ऐसेनि जालें,
जे आवडोनि घेतलें, भवस्वर्गादिक ॥ ४२ ॥
अगा याचि कारणें, हें उत्तम सर्वांपरी मी म्हणें,
जे वन्हि हें तृणें, येरें ज्ञानें ॥ ४३ ॥
जियें भवस्वर्गातें जाणती, यागचि चांग म्हणती,
पारखी फुडी आथी, भेदीं जया ॥ ४४ ॥
तियें आघवींचि ज्ञानें, केलीं येणें स्वप्नें,
जैशा वातोर्मी गगनें, गिळिजती अंतीं ॥ ४५ ॥
कां उदितें रश्मिराजें, लोपिलीं चंद्रादि तेजें,
नाना प्रळयांबुमाजें, नदी नद ॥ ४६ ॥
तैसें येणें पाहलेया, ज्ञानजात जाय लया,
म्हणौनियां धनंजया, उत्तम हें ॥ ४७ ॥
अनादि जे मुक्तता, आपुली असे पंडुसुता,
तो मोक्षु हातां येता, होय जेणें ॥ ४८ ॥
जयाचिया प्रतीती, विचारवीरीं समस्तीं,
नेदिजेचि संसृती, माथां उधऊं ॥ ४९ ॥
मनें मन घालूनि मागें, विश्रांति जालिया आंगें,
ते देहीं देहाजोगे, होतीचि ना ॥ ५० ॥
मग तें देहाचें बेळें, वोलांडूनि एकेचि वेळे,
संवतुकी कांटाळें, माझें जालें ॥ ५१ ॥
इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ २॥
जे माझिया नित्यता, तेणें नित्य ते पंडुसुता,
परिपूर्ण पूर्णता, माझियाची ॥ ५२ ॥
मी जैसा अनंतानंदु, जैसाचि सत्यसिंधु,
तैसेचि ते भेदु, उरेचि ना ॥ ५३ ॥
जें मी जेवढें जैसें, तेंचि ते जाले तैसें,
घटभंगीं घटाकाशें, आकाश जेवीं ॥ ५४ ॥
नातरीं दीपमूळकीं, दीपशिखा अनेकीं,
मीनलिया अवलोकीं, होय जैसें ॥ ५५ ॥
अर्जुना तयापरी, सरली द्वैताची वारी,
नांदे नामार्थ एकाहारीं, मीतूंविण ॥ ५६ ॥
येणेंचि पैं कारणें, जैं पहिलें सृष्टीचें जुंपणें,
तेंही तया होणें, पडेचिना ॥ ५७ ॥
सृष्टीचिये सर्वादी, जयां देहाची नाहीं बांधी,
ते कैचें प्रळयावधी, निमतील पां ? ॥ ५८ ॥
म्हणौनि जन्मक्षयां-, अतीत ते धनंजया,
मी जालें ज्ञाना इया, अनुसरोनी ॥ ५९ ॥
ऐसी ज्ञानाची वाढी, वानिली देवें आवडी,
तेवींचि पार्थाही गोडी, लावावया ॥ ६० ॥
तंव तया जालें आन, सर्वांगीं निघाले कान,
सणई अवधान, आतला पां ॥ ६१ ॥
आतां देवाचिया ऐसें, जाकळीजत असे वोरसें,
जें निरूपण आकाशें, वेंटाळेना ॥ ६२ ॥
मग म्हणे गा प्रज्ञाकांता, उजवली आजि वक्तृत्वता,
जे बोलायेवढा श्रोता, जोडलासी ॥ ६३ ॥
तरि एकु मी अनेकीं, गोंविजे देहपाशकीं,
त्रिगुणीं लुब्धकीं, कवणेपरी ॥ ६४ ॥
कैसा क्षेत्रयोगें, वियें इयें जगें,
तें परिस सांगें, कवणेपरी ॥ ६५ ॥
पैं क्षेत्र येणें व्याजें, यालागीं हें बोलिजे,
जे मत्संगबीजें, भूतीं पिके ॥ ६६ ॥
मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधामहम्यम्।
संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ३॥
एऱ्हवीं तरी महद्ब्रह्म, यालागीं हें ऐसें नाम,
जे महदादिविश्राम, शालिका हें ॥ ६७ ॥
विकारां बहुवस थोरी, अर्जुना हेंचि करी,
म्हणौनि अवधारीं, महद्ब्रह्म ॥ ६८ ॥
अव्यक्तवादमतीं, अव्यक्त ऐसी वदंती,
सांख्याचिया प्रतीती, प्रकृति हेचि ॥ ६९ ॥
वेदांतीं इयेतें माया, ऐसें म्हणिजे प्राज्ञराया,
असो किती बोलों वायां, अज्ञान हें ॥७० ॥
आपला आपणपेयां, विसरु जो धनंजया,
तेंचि रूप यया, अज्ञानासी ॥ ७१ ॥
आणिकही एक असे, जें विचारावेळे न दिसे,
वातीं पाहतां जैसें, अंधारें कां ॥ ७२ ॥
हालविलिया जाय, निश्चळीं तरी होय,
दुधीं जैसी साय, दुधाची ते ॥ ७३ ॥
पैं जागरु ना स्वप्न, ना स्वरूप अवस्थान,
ते सुषुप्ति कां घन, जैसी होय ॥ ७४ ॥
कां न वियतां वायूतें, वांझें आकाश रितें,
तया ऐसें निरुतें, अज्ञान गा ॥ ७५ ॥
पैल खांबु कां पुरुखु, ऐसा निश्चयो नाहीं एकु,
परी काय नेणों आलोकु, दिसत असे ॥ ७६ ॥
तेवीं वस्तु जैसी असे, तैसी कीर न दिसे,
परी कांहीं अनारिसें, देखिजेना ॥ ७७ ॥
ना राती ना तेज, ते संधि जेवीं सांज,
तेवीं विरुद्ध ना निज, ज्ञान आथी ॥ ७८ ॥
ऐसी कोण्ही एकी दिशा, तिये वादु अज्ञान ऐसा,
तया गुंडलिया प्रकाशा, क्षेत्रज्ञु नाम ॥ ७९ ॥
अज्ञान थोरिये आणिजे, आपणपें तरी नेणिजे,
तें रूप जाणिजे, क्षेत्रज्ञाचें ॥ ८० ॥
हाचि उभय योगु, बुझें बापा चांगु,
सत्तेचा नैसर्गु, स्वभावो हा ॥ ८१ ॥
.आतां अज्ञानासारिखें, वस्तु आपणपांचि देखे,
परी रूपें अनेकें, नेणों कोणें ॥ ८२ ॥
जैसा रंकु भ्रमला, म्हणे जा रे मी रावो आला,
कां मूर्च्छितु गेला, स्वर्गलोकां ॥ ८३ ॥
तेवीं लचकलिया दिठी, मग देखणें जें जें उठी,
तया नाम सृष्टी, मीचि वियें पैं गा ॥ ८४ ॥
जैसें कां स्वप्नमोहा, तो एकाकी देखे बहुवा,
तोचि पाडु आत्मया, स्मरणेंवीण असे ॥ ८५ ॥
हेंचि आनीभ्रांती, प्रमेय उपलवूं पुढती,
परी तूं प्रतीती, याचि घे पां ॥ ८६ ॥
तरी माझी हे गृहिणी, अनादि तरुणी,
अनिर्वाच्यगुणी, अविद्या हे ॥ ८७ ॥
इये नाहीं हेंचि रूप, ठाणें हें अति उमप,
हें निद्रितां समीप, चेतां दुरी ॥ ८८ ॥
पैं माझेनिचि आंगें, पहुढल्या हे जागे,
आणि सत्तासंभोगें, गुर्विणी होय ॥ ८९ ॥
महद्ब्रह्मौदरीं, प्रकृतीं आठै विकारीं,
गर्भाची करी, पेलोवेली ॥ ९० ॥
उभयसंगु पहिलें, बुद्धितत्त्वें प्रसवलें,
बुद्धितत्त्व भारैलें, होय मन ॥ ९१ ॥
तरुणी ममता मनाची, ते अहंकार तत्त्व रची,
तेणें महाभूतांची, अभिव्यक्ति होय ॥ ९२ ॥
आणि विषयेंद्रियां गौसी, स्वभावें तंव भूतांसी,
म्हणौनि येती सरिसीं, तियेंही रूपा ॥ ९३ ॥
जालेनि विकारक्षोभें, पाठीं त्रिगुणाचें उभें,
तेव्हां ये वासनागर्भें, ठायेंठावों ॥ ९४ ॥
रुखाचा आवांका, जैसी बीजकणिका,
जीवीं बांधें उदका, भेटतखेंवो ॥ ९५ ॥
तैसी माझेनि संगें, अविद्या नाना जगें,
आर घेवों लागे, आणियाची ॥ ९६ ॥
मग गर्भगोळा तया, कैसें रूप तैं ये आया,
तें परियेसें राया, सुजनांचिया ॥ ९७ ॥
पैं मणिज स्वेदज, उद्भिज जारज,
उमटती सहज, अवयव हें ॥ ९८ ॥
व्योमवायुवशें, वाढलेनि गर्भरसें,
मणिजु उससे, अवयव तो ॥ ९९ ॥
पोटीं सूनि तमरजें, आगळिकां तोय तेजें,
उठितां निफजे, स्वेदजु गा ॥ १०० ॥
आपपृथ्वी उत्कटें, आणि तमोमात्रें निकृष्टें,
स्थावरु उमटे, उद्भिजु हा ॥ १०१ ॥
पांचां पांचही विरजीं, होती मनबुद्ध्यादि साजीं,
हीं हेतु जारजीं, ऐसें जाण ॥ १०२ ॥
ऐसे चारी हे सरळ, करचरणतळ,
महाप्रकृति स्थूळ, तेंचि शिर ॥ १०३ ॥
प्रवृत्ति पेललें पोट, निवृत्ति ते पाठी नीट,
सुर योनी आंगें आठ, ऊर्ध्वाचीं ॥ १०४ ॥
कंठु उल्हासता स्वर्गु, मृत्युलोकु मध्यभागु,
अधोदेशु चांगु, नितंबु तो ॥ १०५ ॥
ऐसें लेकरूं एक, प्रसवली हें देख,
जयाचें तिन्ही लोक, बाळसें गा ॥ १०६ ॥
चौर्यांयशीं लक्ष योनी, तियें कांडां पेरां सांदणी,
वाढे प्रतिदिनीं, बाळक हें ॥ १०७ ॥
नाना देह अवयवीं, नामाचीं लेणीं लेववी,
मोहस्तन्यें वाढवी, नित्य नवें ॥ १०८ ॥
सृष्टी वेगवेगळीया, तिया करांघ्रीं आंगोळियां,
भिन्नाभिमान सूदलिया, मुदिया तेथें ॥ १०९ ॥
हें एकलौतें चराचर, अविचारित सुंदर,
प्रसवोनि थोर, थोरावली ॥ ११० ॥
पै ब्रह्मा प्रातःकाळु, विष्णु तो माध्यान्ह वेळु,
सदाशिव सायंकाळु, बाळा यया ॥ १११ ॥
महाप्रळयसेजे, खिळोनि निवांत निजे,
विषमज्ञानें उमजें, कल्पोदयीं ॥ ११२ ॥
अर्जुना इयापरी, मिथ्यादृष्टीच्या घरीं,
युगानुवृत्तीचीं करी, चोज पाउलें ॥ ११३ ॥
संकल्पु जयाचा इष्टु, अहंकारु तो विनटु,
ऐसिया होय शेवटु, ज्ञानें यया ॥ ११४ ॥
आतां असो हे बहु बोली, ऐसें विश्व माया व्याली,
तेथ साह्य जाली, माझी सत्ता ॥ ११५ ॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ ४॥
याकारणें मी पिता, महद्ब्रह्म हे माता,
अपत्य पंडुसुता, जगडंबरु ॥ ११६ ॥
आतां शरीरें बहुतें, देखोनि न भेदें हो चित्तें,
जे मनबुद्ध्यादि भूतें, एकेंचि येथें ॥ ११७ ॥
हां गा एकाचि देहीं, काय अनारिसें अवयव नाहीं ?,
तेवीं विचित्र विश्व पाहीं, एकचि हें ॥ ११८ ॥
पैं उंचा नीचा डाहाळिया, विषमा वेगळालिया,
येकाचि जेवीं जालिया, बीजाचिया ॥ ११९ ॥
आणि संबंधु तोही ऐसा, मृत्तिके घटु लेंकु जैसा,
कां पटत्व कापुसा, नातू होय ॥ १२० ॥
नाना कल्लोळपरंपरा, संतती जैसी सागरा,
आम्हां आणि चराचरा, संबंधु तैसा ॥ १२१ ॥
म्हणौनि वन्हि आणि ज्वाळ, दोन्ही वन्हीचि केवळ,
तेवीं मी गा सकळ, संबंधु वावो ॥ १२२ ॥
जालेनि जगें मी झांकें, तरी जगत्वें कोण फांके ?,
किळेवरी माणिकें, लोपिजे काई ? ॥ १२३ ॥
अळंकारातें आलें, तरी सोनेपण काइ गेलें ?,
कीं कमळ फांकलें, कमळत्वा मुके ? ॥ १२४ ॥
सांग पां धनंजया, अवयवीं अवयविया,
आच्छादिजे कीं तया, तेंचि रूप ? ॥ १२५ ॥
कीं विरूढलिया जोंधळा, कणिसाचा निर्वाळा,
वेंचला कीं आगळा, दिसतसे ॥ १२६ ॥
म्हणौनि जग परौतें, सारूनि पाहिजे मातें,
तैसा नोव्हें उखितें, आघवें मीचि ॥ १२७ ॥
हा तूं साचोकारा, निश्चयाचा खरा,
गांठीं बांध वीरा, जीवाचिये ॥ १२८ ॥
आतां मियां मज दाविला, शरीरीं वेगळाला,
गुणीं मीचि बांधला, ऐसा आवडें ॥ १२९ ॥
जैसें स्वप्नीं आपण, उठूनियां आत्ममरण,
भोगिजे गा जाण, कपिध्वजा ॥ १३० ॥
कां कवळातें डोळे, प्रकाशूनि पिवळें,
देखती तेंही कळे, तयांसीचि ॥ १३१ ॥
नाना सूर्यप्रकाशें, प्रकटी तैं अभ्र भासे,
तो लोपला हेंही दिसे, सूर्येंचि कीं ॥ १३२ ॥
पैं आपणपेनि जालिया, छाया गा आपुलिया,
बिहोनि बिहालिया, आन आहे ? ॥ १३३ ॥
तैसीं इयें नाना देहें, दाऊनि मी नाना होयें,
तेथ ऐसा जो बंधु आहे, तेंही देखें ॥ १३४ ॥
बंधु कां न बंधिजे, हें जाणणें मज माझें,
नेणणेनि उपजे, आपलेनि ॥ १३५ ॥
तरी कोणें गुणें कैसा, मजचि मी बंधु ऐसा,
आवडे तें परियेसा, अर्जुनदेवा ॥ १३६ ॥
गुण ते किती किंधर्म, कायि ययां रूपनाम,
कें जालें हें वर्म, अवधारीं पां ॥ १३७ ॥
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ ५॥
तरी सत्त्वरजतम, तिघांसि हें नाम,
आणि प्रकृति जन्म-, भूमिका ययां ॥ १३८ ॥
येथ सत्त्व तें उत्तम, रज तें मध्यम,
तिहींमाजीं तम, सावियाधारें ॥ १३९ ॥
हें एकेचि वृत्तीच्या ठायीं, त्रिगुणत्व आवडे पाहीं,
वयसात्रय देहीं, येकीं जेवीं ॥ १४० ॥
कां मीनलेनि कीडें, जंव जंव तूक वाढे,
तंव तंव सोनें हीन पडे, पांचिका कसीं ॥ १४१ ॥
पैं सावधपण जैसें, वाहविलें आळसें,
सुषुप्ति बैसे, घणावोनि ॥ १४२ ॥
तैसी अज्ञानांगीकारें, निगाली वृत्ति विखुरे,
ते सत्त्वरजद्वारें, तमही होय ॥ १४३ ॥
अर्जुना गा जाण, ययां नाम गुण,
आतां दाखऊं खूण, बांधिती ते ॥ १४४ ॥
तरी क्षेत्रज्ञदशे, आत्मा मोटका पैसे,
हें देह मी ऐसें, मुहूर्त करी ॥ १४५ ॥
आजन्ममरणांतीं, देहधर्मीं समस्तीं,
ममत्वाची सूती, घे ना जंव ॥ १४६ ॥
जैसी मीनाच्या तोंडीं, पडेना जंव उंडी,
तंव गळ आसुडी, जळपारधी ॥ १४७ ॥
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम्।
सुखसंगेन बध्नाति ज्ञानसंगेन चानघ ॥ ६॥
तेवीं सत्त्वें लुब्धकें, सुखज्ञानाचीं पाशकें,
वोढिजती मग खुडके, मृगु जैसा ॥ १४८ ॥
मग ज्ञानें चडफडी, जाणिवेचे खुरखोडी,
स्वयं सुख हें धाडी, हातींचें गा ॥ १४९ ॥
तेव्हां विद्यामानें तोखे, लाभमात्रें हरिखे,
मी संतुष्ट हेंही देखे, श्लाघों लागे ॥ १५० ॥
म्हणे भाग्य ना माझें ?, आजि सुखियें नाहीं दुजें,
विकाराष्टकें फुंजे, सात्त्विकाचेनि ॥ १५१ ॥
आणि येणेंही न सरे, लांकण लागे दुसरें,
जें विद्वत्तेचें भरे, भूत आंगीं ॥ १५२ ॥
आपणचि ज्ञानस्वरूप आहे, तें गेलें हें दुःख न वाहे,
कीं विषयज्ञानें होये, गगनायेवढा ॥ १५३ ॥
रावो जैसा स्वप्नीं, रंकपणें रिघे धानीं,
तो दों दाणां मानी, इंद्रु ना मी ॥ १५४ ॥
तैसें गा देहातीता, जालेया देहवंता,
हों लागे पंडुसुता, बाह्यज्ञानें ॥ १५५ ॥
प्रवृत्तिशास्त्र बुझे, यज्ञविद्या उमजे,
किंबहुना सुझे, स्वर्गवरी ॥ १५६ ॥
आणि म्हणे आजि आन, मीवांचूनि नाहीं सज्ञान,
चातुर्यचंद्रा गगन, चित्त माझें ॥ १५७ ॥
ऐसें सत्त्व सुखज्ञानीं, जीवासि लावूनि कानी,
बैलाची करी वानी, पांगुळाचिया ॥ १५८ ॥
आतां हाचि शरीरीं, रजें जियापरी,
बांधिजे तें अवधारीं, सांगिजैल ॥ १५९ ॥
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासंगसमुद्भवम्।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसंगेन देहिनम् ॥ ७॥
हें रज याचि कारणें, जीवातें रंजऊं जाणे,
हें अभिलाखाचें तरुणें, सदाचि गा ॥ १६० ॥
हें जीवीं मोटकें रिगे, आणि कामाच्या मदीं लागे,
मग वारया वळघे, तृष्णेचिया ॥ १६१ ॥
घृतें आंबुखूनि आगियाळें, वज्राग्नीचें सादुकलें,
आतां बहु थेंकुलें, आहे तेथ ? ॥ १६२ ॥
तैसी खवळें चाड, होय दुःखासकट गोड,
इंद्रश्रीहि सांकड, गमों लागे ॥ १६३ ॥
तैसी तृष्णा वाढिनलिया, मेरुही हाता आलिया,
तऱ्ही म्हणे एखादिया, दारुणा वळघो ॥ १६४ ॥
जीविताचि कुरोंडी, वोवाळूं लागे कवडी,
मानी तृणाचिये जोडी, कृतकृत्यता ॥ १६५ ॥
आजि असतें वेंचिजेल, परी पाहे काय कीजेल,
ऐसा पांगीं वडील, व्यवसाय मांडी ॥ १६६ ॥
म्हणे स्वर्गा हन जावें, तरी काय तेथें खावें,
इयालागीं धांवें, याग करूं ॥ १६७ ॥
व्रतापाठीं व्रतें, आचरें इष्टापूर्तें,
काम्यावांचूनि हातें, शिवणें नाहीं ॥ १६८ ॥
पैं ग्रीष्मांतींचा वारा, विसांवो नेणें वीरा,
तैसा न म्हणे व्यापारा, रात्रदिवस ॥ १६९ ॥
काय चंचळु मासा ?, कामिनीकटाक्षु जैसा,
लवलाहो तैसा, विजूही नाहीं ॥ १७० ॥
तेतुलेनि गा वेगें, स्वर्गसंसारपांगें,
आगीमाजीं रिगे, क्रियांचिये ॥ १७१ ॥
ऐसा देहीं देहावेगळा, ले तृष्णेचिया सांखळा,
खटाटोपु वाहे गळां, व्यापाराचा ॥ १७२ ॥
हें रजोगुणाचें दारुण, देहीं देहियासी बंधन,
परिस आतां विंदाण, तमाचें तें ॥ १७३ ॥
तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ ८॥
व्यवहाराचेहि डोळे, मंद जेणें पडळें,
मोहरात्रीचें काळें, मेहुडें जें ॥ १७४ ॥
अज्ञानाचें जियालें, जया एका लागलें,
जेणें विश्व भुललें, नाचत असे ॥ १७५ ॥
अविवेकमहामंत्र, जें मौढ्यमद्याचें पात्र,
हें असो मोहनास्त्र, जीवांसि जें ॥ १७६ ॥
पार्था तें गा तम, रचूनि ऐसें वर्म,
चौखुरी देहात्म-, मानियातें ॥ १७७ ॥
हें एकचि कीर शरीरीं, माजों लागे चराचरीं,
आणि तेथ दुसरी, गोठी नाहीं ॥ १७८ ॥
सर्वेंद्रिया जाड्य, मनामाजीं मौढ्य,
माल्हाती जे दाढ्र्य, आलस्याचेंं ॥ १७९ ॥
आंगें आंग मोडामोडी, कार्यजाती अनावडी,
नुसती परवडी, जांभयांची ॥ १८० ॥
उघडियाची दिठी, देखणें नाहीं किरीटी,
नाळवितांचि उठी, वो म्हणौनि ॥ १८१ ॥
पडलिये धोंडी, नेणे कानी मुरडी,
तयाचि परी मुरकुंडी, उकलूं नेणें ॥ १८२ ॥
पृथ्वी पाताळीं जांवो, कां आकाशही वरी येवो,
परी उठणें हा भावो, उपजों नेणें ॥ १८३ ॥
उचितानुचित आघवें, झांसुरता नाठवे जीवें,
जेथींचा तेथ लोळावें, ऐसी मेधा ॥ १८४ ॥
उभऊनि करतळें, पडिघाये कपोळें,
पायाचें शिरियाळें, मांडूं लागे ॥ १८५ ॥
आणि निद्रेविषयीं चांगु, जीवीं आथि लागु,
झोंपीं जातां स्वर्गु, वावो म्हणे ॥ १८६ ॥
ब्रह्मायु होईजे, मा निजलेयाचि असिजे,
हें वांचूनि दुजें, व्यसन नाहीं ॥ १८७ ॥
कां वाटें जातां वोघें, कल्हातांही डोळा लागे,
अमृतही परी नेघे, जरी नीद आली ॥ १८८ ॥
तेवींचि आक्रोशबळें, व्यापारे कोणे एके वेळे,
निगालें तरी आंधळें, रोषें जैसें ॥ १८९ ॥
केधवां कैसे राहाटावें, कोणेसीं काय बोलावें,
हें ठाकतें कीं नागवें, हेंही नेणें ॥ १९० ॥
वणवा मियां आघवा, पांखें पुसोनि घेयावा,
पतंगु पां हांवा, घाली जेवीं ॥ १९१ ॥
तैसा वळघे साहसा, अकरणींच धिंवसा,
किंबहुना ऐसा, प्रमादु रुचे ॥ १९२ ॥
एवं निद्रालस्यप्रमादीं, तम इया त्रिबंधीं,
बांधे निरुपाधी, चोखटातें ॥ १९३ ॥
जैसा वन्ही काष्ठीं भरे, तैं दिसे काष्ठाकारें,
व्योम घटें आवरे, तें घटाकाश ॥ १९४ ॥
नाना सरोवर भरलें, तैं चंद्रत्व तेथें बिंबलें,
तैसें गुणाभासीं बांधलें, आत्मत्व गमे ॥ १९५ ॥
सत्त्वं सुखे संजयति रजः कर्मणि भारत।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे संजयत्युत ॥ ९॥
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १०॥
पैं हरूनि कफवात, जैं देही आटोपे पित्त,
तैं करी संतप्त, देह जेवीं ॥ १९६ ॥
कां वरिष आतप जैसें, जिणौनि शीतचि दिसे,
तेव्हां होय हिंव ऐसें, आकाश हें ॥ १९७ ॥
नाना स्वप्न जागृती, लोपूनि ये सुषुप्ती,
तैं क्षणु एक चित्तवृत्ती, तेचि होय ॥ १९८ ॥
तैसीं रजतमें हारवी, जैं सत्त्व माजु मिरवी,
तैं जीवाकरवीं म्हणवी, सुखिया ना मी ? ॥ १९९ ॥
तैसेंचि सत्त्व रज, लोपूनि तमाचें भोज,
वळघें तैं सहज, प्रमादीं होय ॥ २०० ॥
तयाचि गा परिपाठीं, सत्त्व तमातें पोटीं,
घालूनि जेव्हां उठी, रजोगुण ॥ २०१ ॥
तेव्हां कर्मावांचूनि कांहीं, आन गोमटें नाहीं,
ऐसें मानी देहीं, देहराजु ॥ २०२ ॥
त्रिगुण वृद्धि निरूपण, तीं श्लोकीं सांगितलें जाण,
आतां सत्त्वादि वृद्धिलक्षण, सादर परियेसीं ॥ २०३ ॥
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ ११॥
लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १२॥
अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३॥
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्।
तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते ॥ १४॥
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसंगिषु जायते।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १५॥
पैं रजतमविजयें, सत्त्व गा देहीं इयें,
वाढतां चिन्हें तियें, ऐसीं होती ॥ २०४ ॥
जे प्रज्ञा आंतुलीकडे, न समाती बाहेरी वोसंडें,
वसंतीं पद्मखंडें, दृती जैसी ॥ २०५ ॥
सर्वेंद्रियांच्या आंगणीं, विवेक करी राबणी,
साचचि करचरणीं, होती डोळे ॥ २०६ ॥
राजहंसापुढें, चांचूचें आगरडें,
तोडी जेवीं झगडे, क्षीरनीराचे ॥ २०७ ॥
तेवीं दोषादोषविवेकीं, इंद्रियेंचि होती पारखीं,
नियमु बा रे पायिकी, वोळगे तैं ॥ २०८ ॥
नाइकणें तें कानचि वाळी, न पहाणें तें दिठीचि गाळी,
अवाच्य तें टाळी, जीभचि गा ॥ २०९ ॥
वाती पुढां जैसें, पळों लागे काळवसें,
निषिद्ध इंद्रियां तैसें, समोर नोहे ॥ २१० ॥
धाराधरकाळें, महानदी उचंबळे,
तैसी बुद्धि पघळे, शास्त्रजातीं ॥ २११ ॥
अगा पुनवेच्या दिवशीं, चंद्रप्रभा धांवें आकाशीं,
ज्ञानीं वृत्ति तैसी, फांके सैंघ ॥ २१२ ॥
वासना एकवटे, प्रवृत्ति वोहटे,
मानस विटे, विषयांवरी ॥ २१३ ॥
एवं सत्त्व वाढे, तैं हें चिन्ह फुडें,
आणि निधनही घडे, तेव्हांचि जरी ॥ २१४ ॥
कां पाहालेनि सुयाणें, जालया परगुणें,
पडियंतें पाहुणें, स्वर्गौनियां ॥ २१५ ॥
तरी जैसीचि घरींची संपत्ती, आणि तैसीचि औदार्यधैर्यवृत्ती,
मा परत्रा आणि कीर्ती, कां नोहावें ? ॥ २१६ ॥
मग गोमटेया तया, जावळी असे धनंजया,
तेवीं सत्त्वीं जाणे देहा, कें आथि गा ? ॥ २१७ ॥
जे स्वगुणीं उद्भट, घेऊनि सत्त्व चोखट,
निगे सांडूनि कोपट, भोगक्षम हें ॥ २१८ ॥
अवचटें ऐसा जो जाये, तो सत्त्वाचाचि नवा होये,
किंबहुना जन्म लाहे, ज्ञानियांमाजीं ॥ २१९ ॥
सांग पां धनुर्धरा, रावो रायपणें डोंगरा,
गेलिया अपुरा, होय काई ? ॥ २२० ॥
नातरी येथिंचा दिवा, नेलिया सेजिया गांवा,
तो तेथें तरी पांडवा, दीपचि कीं ॥ २२१ ॥
तैसी ते सत्त्वशुद्धी, आगळी ज्ञानेंसी वृद्धी,
तरंगावों लागें बुद्धी, विवेकावरी ॥ २२२ ॥
पैं महदादि परिपाठीं, विचारूनि शेवटीं,
विचारासकट पोटीं, जिरोनि जाय ॥ २२३ ॥
छत्तिसां सदतिसावें, चोविसां पंचविसावें,
तिन्ही नुरोनि स्वभावें, चतुर्थ जें ॥ २२४ ॥
ऐसें सर्व जें सर्वोत्तम, जालें असे जया सुगम,
तयासवें निरुपम, लाहे देह ॥ २२५ ॥
इयाचि परी देख, तमसत्त्व अधोमुख,
बैसोनि जैं आगळीक, धरी रज ॥ २२६ ॥
आपलिया कार्याचा, धुमाड गांवीं देहाचा,
माजवी तैं चिन्हांचा, उदयो ऐसा ॥ २२७ ॥
पांजरली वाहुटळी, करी वेगळ वेंटाळी,
तैसी विषयीं सरळी, इंद्रियां होय ॥ २२८ ॥
परदारादि पडे, परी विरुद्ध ऐसें नावडे,
मग शेळियेचेनि तोंडें, सैंघ चारी ॥ २२९ ॥
हा ठायवरी लोभु, करी स्वैरत्वाचा राबु,
वेंटाळितां अलाभु, तें तें उरे ॥ २३० ॥
आणि आड पडलिया, उद्यमजाती भलतिया,
प्रवृत्ती धनंजया, हातु न काढी ॥ २३१ ॥
तेवींचि एखादा प्रासादु, कां करावा अश्वमेधु,
ऐसा अचाट छंदु, घेऊनि उठी ॥ २३२ ॥
नगरेंचि रचावीं, जळाशयें निर्मावीं,
महावनें लावावीं, नानाविधें ॥ २३३ ॥
ऐसैसां अफाटीं कर्मीं, समारंभु उपक्रमीं,
आणि दृष्टादृष्ट कामीं, पुरे न म्हणे ॥ २३४ ॥
सागरुही सांडीं पडे, आगी न लाहे तीन कवडे,
ऐसें अभिलषीं जोडे, दुर्भरत्व ॥ २३५ ॥
स्पृहा मना पुढां पुढां, आशेचा घे दवडा,
विश्व घापे चाडा, पायांतळीं ॥ २३६ ॥
इत्यादि वाढतां रजीं, इयें चिन्हें होतीं साजीं,
आणि ऐशा समाजीं, वेंचे जरी देह ॥ २३७ ॥
तरी आघवाचि इहीं, परिवारला आनी देहीं,
रिगे परी योनिही, मानुषीचि ॥ २३८ ॥
सुरवाडेंसिं भिकारी, वसो पां राजमंदिरीं,
तरी काय अवधारीं, रावो होईल ? ॥ २३९ ॥
बैल तेथें करबाडें, हें न चुके गा फुडें,
नेईजो कां वऱ्हाडें, समर्थाचेनी ॥ २४० ॥
म्हणौनि व्यापारा हातीं, उसंतु दिहा ना राती,
तैसयाचिये पांती, जुंपिजे तो ॥ २४१ ॥
कर्मजडाच्या ठायीं, किंबहुना होय देहीं,
जो रजोवृत्तीच्या डोहीं, बुडोनि निमे ॥ २४२ ॥
मग तैसाचि पुढती, रजसत्त्ववृत्ती,
गिळूनि ये उन्नती, तमोगुण ॥ २४३ ॥
तैंचि जियें लिंगें, देहींचीं सबाह्य सांगें,
तियें परिस चांगें, श्रोत्रबळें ॥ २४४ ॥
तरी होय ऐसें मन, जैसें रविचंद्रहीन,
रात्रींचें कां गगन, अंवसेचिये ॥ २४५ ॥
तैसें अंतर असोस, होय स्फूर्तिहीन उद्वस,
विचाराची भाष, हारपे तैं ॥ २४६ ॥
बुद्धि मेचवेना धोंडीं, हा ठायवरी मवाळें सांडी,
आठवो देशधडी, जाला दिसे ॥ २४७ ॥
अविवेकाचेनि माजें, सबाह्य शरीर गाजे,
एकलेनि घेपे दीजे, मौढ्य तेथ ॥ २४८ ॥
आचारभंगाचीं हाडें, रुपतीं इंद्रियांपुढें,
मरे जरी तेणेंकडे, क्रिया जाय ॥ २४९ ॥
पैं आणिकही एक दिसे, जे दुष्कृतीं चित्त उल्हासे,
आंधारी देखणें जैसें, डुडुळाचें ॥ २५० ॥
तैसें निषिद्धाचेनि नांवें, भलतेंही भरे हावे,
तियेविषयीं धांवे, घेती करणें ॥ २५१ ॥
मदिरा न घेतां डुले, सन्निपातेंवीण बरळे,
निष्प्रेमेंचि भुले, पिसें जैसें ॥ २५२ ॥
चित्त तरी गेलें आहे, परी उन्मनी ते नोहे,
ऐसें माल्हातिजे मोहें, माजिरेनि ॥ २५३ ॥
किंबहुना ऐसैसीं, इयें चिन्हें तम पोषीं,
जैं वाढे आयितीसी, आपुलिया ॥ २५४ ॥
आणि हेंचि होय प्रसंगें, मरणाचें जरी पडे खागें,
तरी तेतुलेनि निगे, तमेंसीं तो ॥ २५५ ॥
राई राईपण बीजीं, सांठवूनियां अंग त्यजी,
मग विरूढे तैं दुजी, गोठी आहे ? ॥ २५६ ॥
पैं होऊनि दीपकलिका, येरु आगी विझो कां,
कां जेथ लागे तेथ असका, तोचि आहे ॥ २५७ ॥
म्हणौनि तमाचिये लोथें, बांधोनियां संकल्पातें,
देह जाय तैं मागौतें, तमाचेचि होय ॥ २५८ ॥
आतां काय येणें बहुवे, जो तमोवृद्धि मृत्यु लाहे,
तो पशु कां पक्षी होये, झाड कां कृमी ॥ २५९ ॥
कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम्।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १६॥
येणेंचि पैं कारणें, जें निपजे सत्त्वगुणें,
तें सुकृत ऐसें म्हणे, श्रौत समो ॥ २६० ॥
म्हणौनि तया निर्मळा, सुखज्ञानी सरळा,
अपूर्व ये फळा, सात्त्विक तें ॥ २६१ ॥
मग राजसा जिया क्रिया, तया इंद्रावणी फळलिया,
जें सुखें चितारूनियां, फळती दुःखें ॥ २६२ ॥
कां निंबोळियेचें पिक, वरि गोड आंत विख,
तैसें तें राजस देख, क्रियाफळ ॥ २६३ ॥
तामस कर्म जितुकें, अज्ञानफळेंचि पिके,
विषांकुर विखें, जियापरी ॥ २६४ ॥
सत्त्वात्संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १७॥
म्हणौनि बा रे अर्जुना, येथ सत्त्वचि हेतु ज्ञाना,
जैसा कां दिनमाना, सूर्य हा पैं ॥ २६५ ॥
आणि तैसेंचि हें जाण, लोभासि रज कारण,
आपुलें विस्मरण, अद्वैता जेवीं ॥ २६६ ॥
मोह अज्ञान प्रमादा, ययां मैळेया दोषवृंदा,
पुढती पुढती प्रबुद्धा, तमचि मूळ ॥ २६७ ॥
ऐसें विचाराच्या डोळां, तिन्ही गुण हे वेगळवेगळां,
दाविले जैसा आंवळा, तळहातींचा ॥ २६८ ॥
तंव रजतमें दोन्हीं, देखिलीं प्रौढ पतनीं,
सत्त्वावांचूनि नाणीं, ज्ञानाकडे ॥ २६९ ॥
म्हणौनि सात्त्विक वृत्ती, एक जाले गा जन्मव्रती,
सर्वत्यागें चतुर्थी, भक्ति जैसी ॥ २७० ॥
ऊर्ध्व गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः।
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १८॥
तैसें सत्त्वाचेनि नटनाचें, असणें जाणें जयांचें,
ते तनुत्यागीं स्वर्गींचे, राय होती ॥ २७१ ॥
इयाचि परी रजें, जिहीं कां जीजे मरिजे,
तिहीं मनुष्य होईजे, मृत्युलोकीं ॥ २७२ ॥
तेथ सुखदुःखाचें खिचटें, जेविजें एकेचि ताटें,
जेथ इये मरणवाटे, पडिलें नुठी ॥ २७३ ॥
आणि तयाचि स्थिति तमीं, जे वाढोनि निमती भोगक्षमीं,
ते घेती नरकभूमी, मूळपत्र ॥ २७४ ॥
एवं वस्तूचिया सत्ता, त्रिगुणासी पंडुसुता,
दाविली सकारणता, आघवीचि ॥ २७५ ॥
पैं वस्तु वस्तुत्वें असिकें, तें आपणपें गुणासारिखें,
देखोनि कार्यविशेखें, अनुकरे गा ॥ २७६ ॥
जैसें कां स्वप्नींचेनि राजें, जैं परचक्र देखिजे,
तैं हारी जैत होईजे, आपणपांचि ॥ २७७ ॥
तैसे मध्योर्ध्व अध, हे जे गुणवृत्तिभेद,
ते दृष्टीवांचूनि शुद्ध, वस्तुचि असे ॥ २७८ ॥
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १९॥
परी हे वाहणी असो, तरी तुज आन न दिसो,
परिसें तें सांगतसों, मागील गोठी ॥ २७९ ॥
तरी ऐसें जाणिजे, सामर्थ्यें तिन्ही सहजें,
होती देहव्याजें, गुणचि हे ॥ २८० ॥
इंधनाचेनि आकारें, अग्नि जैसा अवतरे,
कां आंगवे तरुवरें, भूमिरसु ॥ २८१ ॥
नाना दहिंयाचेनि मिसें, परिणमे दूधचि जैसें,
कां मूर्त होय ऊंसें, गोडी जेवीं ॥ २८२ ॥
तैसें हे स्वांतःकरण, देहचि होती त्रिगुण,
म्हणौनि बंधासि कारण, घडे कीर ॥ २८३ ॥
परी चोज हें धनुर्धरा, जे एवढा हा गुंफिरा,
मोक्षाचा संसारा, उणा नोहे ॥ २८४ ॥
त्रिगुण आपुलालेनि धर्में, देहींचे माघुत साउमें,
चाळितांही न खोमें, गुणातीतता ॥ २८५ ॥
ऐसी मुक्ति असे सहज, ते आतां परिसऊं तुज,
जे तूं ज्ञानांबुज-, द्विरेफु कीं ॥ २८६ ॥
आणि गुणीं गुणाजोगें, चैतन्य नोहे मागें,
बोलिलों तें खागें, तेवींचि हें ॥ २८७ ॥
तरी पार्था जैं ऐसें, बोधलेनि जीवें दिसे,
स्वप्न कां जैसें, चेइलेनी ॥ २८८ ॥
नातरी आपण जळीं, बिंबलों तीरोनी न्याहळी,
चळण होतां कल्लोळीं, अनेकधा ॥ २८९ ॥
कां नटलेनि लाघवें, नटु जैसा न झकवे,
तैसें गुणजात देखावें, न होनियां ॥ २९० ॥
पैं ऋतुत्रय आकाशें, धरूनियांही जैसें,
नेदिजेचि येवों वोसें, वेगळेपणा ॥ २९१ ॥
तैसें गुणीं गुणापरौतें, जें आपणपें असे आयितें,
तिये अहं बैसे अहंतें, मूळकेचिये ॥ २९२ ॥
तैं तेथूनि मग पाहतां, म्हणे साक्षी मी अकर्ता,
हे गुणचि क्रियाजातां, नियोजित ॥ २९३ ॥
सत्त्वरजतमांचा, भेदीं पसरु कर्माचा,
होत असे तो गुणांचा, विकारु हा ॥ २९४ ॥
ययामाजीं मी ऐसा, वनीं कां वसंतु जैसा,
वनलक्ष्मीविलासा, हेतुभूत ॥ २९५ ॥
कां तारांगणीं लोपावें, सूर्यकांतीं उद्दीपावें,
कमळीं विकासावें, जावें तमें ॥ २९६ ॥
ये कोणाचीं काजें कहीं, सवितिया जैसी नाहीं,
तैसा अकर्ता मी देहीं, सत्तारूप ॥ २९७ ॥
मी दाऊनि गुण देखे, गुणता हे मियां पोखे,
ययाचेनि निःशेखें, उरे तें मी ॥ २९८ ॥
ऐसेनि विवेकें जया, उदो होय धनंजया,
ये गुणातीतत्व तया, अर्थपंथें ॥ २९९ ॥
गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान्।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ २०॥
आतां निर्गुण असे आणिक, तें तो जाणें अचुक,
जे ज्ञानें केलें टीक, तयाचिवरी ॥ ३०० ॥
किंबहुना पंडुसुता, ऐसी तो माझी सत्ता,
पावे जैसी सरिता, सिंधुत्व गा ॥ ३०१ ॥
नळिकेवरूनि उठिला, जैसा शुक शाखे बैसला,
तैसा मूळ अहंतें वेढिला, तो मी म्हणौनि ॥ ३०२ ॥
अगा अज्ञानाचिया निदा, जो घोरत होता बदबदा,
तो स्वस्वरूपीं प्रबुद्धा, चेइला कीं ॥ ३०३ ॥
पैं बुद्धिभेदाचा आरिसा, तया हातोनि पडिला वीरेशा,
म्हणौनि प्रतिमुखाभासा, मुकला तो ॥ ३०४ ॥
देहाभिमानाचा वारा, आतां वाजो ठेला वीरा,
तैं ऐक्य वीचिसागरां, जीवेशां हें ॥ ३०५ ॥
म्हणौनि मद्भावेंसी, प्राप्ति पाविजे तेणेंसरिसी,
वर्षांतीं आकाशीं, घनजात जेवीं ॥ ३०६ ॥
तेवीं मी होऊनि निरुता, मग देहींचि ये असतां,
नागवे देहसंभूतां, गुणांसि तो ॥ ३०७ ॥
जैसा भिंगाचेनि घरें, दीपप्रकाशु नावरे,
कां न विझेचि सागरें, वडवानळु ॥ ३०८ ॥
तैसा आला गेला गुणांचा, बोधु न मैळे तयाचा,
तो देहीं जैसा व्योमींचा, चंद्र जळीं ॥ ३०९ ॥
तिन्ही गुण आपुलालिये प्रौढी, देहीं नाचविती बागडीं,
तो पाहोंही न धाडी, अहंतेतें ॥ ३१० ॥
हा ठायवरी, नेहटोनि ठेला अंतरीं,
आतां काय वर्ते शरीरीं, हेंहीं नेणे ॥ ३११ ॥
सांडुनि आंगींची खोळी, सर्प रिगालिया पाताळीं,
ते त्वचा कोण सांभाळी, तैसें जालें ॥ ३१२ ॥
कां सौरभ्य जीर्णु जैसा, आमोदु मिळोनि जाय आकाशा,
माघारा कमळकोशा, नयेचि तो ॥ ३१३ ॥
पैं स्वरूपसमरसें, ऐक्य गा जालें तैसें,
तेथ किं धर्म हें कैसें, नेणें देह ॥ ३१४ ॥
म्हणौनि जन्मजरामरण, इत्यादि जे साही गुण,
ते देहींचि ठेले कारण, नाहीं तया ॥ ३१५ ॥
घटाचिया खापरिया, घटभंगीं फेडिलिया,
महदाकाश अपैसया, जालेंचि असे ॥ ३१६ ॥
तैसी देहबुद्धी जाये, जैं आपणपां आठौ होय,
तैं आन कांहीं आहे, तेंवांचुनी ? ॥ ३१७ ॥
येणें थोर बोधलेपणें, तयासि गा देहीं असणें,
म्हणूनि तो मी म्हणें, गुणातीत ॥ ३१८ ॥
यया देवाचिया बोला, पार्थु अति सुखावला,
मेघें संबोखिला, मोरु जैसा ॥ ३१९ ॥
अर्जुन उवाच।
कैर्लिंगैस्त्रीन्गुणात्नेतानतीतो भवति प्रभो।
किमाचारः कथंचैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ २१॥
तेणें तोषें वीर पुसे, जी कोण्ही चिन्हीं तो दिसे,
जयामाजीं वसे, ऐसा बोधु ॥ ३२० ॥
तो निर्गुण काय आचरे, कैसेनि गुण निस्तरे,
हें सांगिजो माहेरें, कृपेचेनि ॥ ३२१ ॥
यया अर्जुनाचिया प्रश्ना, तो षड्गुणांचा राणा,
परिहारु आकर्णा, बोलतु असे ॥ ३२२ ॥
म्हणे पार्था तुझी नवाई, हें येतुलेंचि पुससी काई,
तें नामचि तया पाहीं, सत्य लटिकें ॥ ३२३ ॥
गुणातीत जया नांवें, तो गुणाधीन तरी नव्हे,
ना होय तरी नांगवे, गुणां यया ॥ ३२४ ॥
परी अधीन कां नांगवें, हेंचि कैसेनि जाणावें,
गुणांचिये रवरवे-, माजीं असतां ॥ ३२५ ॥
हा संदेह जरी वाहसी, तरी सुखें पुसों लाहसी,
परिस आतां तयासी, रूप करूं ॥ ३२६ ॥
श्रीभगवानुवाच।
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव।
न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि कांक्षति ॥ २२॥
तरी रजाचेनि माजें, देहीं कर्माचें आणोजें,
प्रवृत्ति जैं घेईजे, वेंटाळुनि ॥ ३२७ ॥
तैं मीचि कां कर्मठ, ऐसा न ये श्रीमाठ,
दरिद्रलिये बुद्धी वीट, तोही नाहीं ॥ ३२८ ॥
अथवा सत्त्वेंचि अधिकें, जैं सर्वेंद्रियीं ज्ञान फांके,
तैं सुविद्यता तोखें, उभजेही ना ॥ ३२९ ॥
कां वाढिन्नलेनि तमें, न गिळिजेचि मोहभ्रमें,
तैं अज्ञानत्वें न श्रमे, घेणेंही नाहीं ॥ ३३० ॥
पैं मोहाच्या अवसरीं, ज्ञानाची चाड न धरी,
ज्ञानें कर्में नादरी, होतां न दुःखी ॥ ३३१ ॥
सायंप्रतर्मध्यान्हा, या तिन्ही काळांची गणना,
नाहीं जेवीं तपना, तैसा असे ॥ ३३२ ॥
तया वेगळाचि काय प्रकाशें, ज्ञानित्व यावें असें,
कायि जळार्णव पाउसें, साजा होय ? ॥ ३३३ ॥
ना प्रवर्तलेनि कर्में, कर्मठत्व तयां कां गमे,
सांगें हिमवंतु हिमें, कांपे कायी ? ॥ ३३४ ॥
नातरी मोह आलिया, काई पां ज्ञाना मुकिजैल तया,
हो मा आगीतें उन्हाळेया, जाळवत असे ? ॥ ३३५ ॥
उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते।
गुणा वर्तन्त इत्येव यो~वतिष्ठति नेङ्गते ॥ २३॥
तैसे गुणागुणकार्य हें, आघवेंचि आपण आहे,
म्हणौनि एकेका नोहे, तडातोडी ॥ ३३६ ॥
येवढे गा प्रतीती, तो देहा आलासे वस्ती,
वाटे जातां गुंती-, माजीं जैसा ॥ ३३७ ॥
तो जिणता ना हरवी, तैसा गुण नव्हे ना करवी,
जैसी कां श्रोणवी, संग्रामींची ॥ ३३८ ॥
कां शरीरा{आं}तील प्राणु, घरीं आतिथ्याचा ब्राह्मणु,
नाना चोहटांचा स्थाणु, उदासु जैसा ॥ ३३९ ॥
आणि गुणाचा यावाजावा, ढळे चळे ना पांडवा,
मृगजळाचा हेलावा, मेरु जैसा ॥ ३४० ॥
हें बहुत कायि बोलिजे, व्योम वारेनि न वचिजे,
कां सूर्य ना गिळिजे, अंधकारें ? ॥ ३४१ ॥
स्वप्न कां गा जियापरी, जगतयातें न सिंतरी,
गुणीं तैसा अवधारीं, न बंधिजे तो ॥ ३४२ ॥
गुणांसि कीर नातुडे, परी दुरूनि जैं पाहे कोडें,
तैं गुणदोष सायिखडें, सभ्यु जैसा ॥ ३४३ ॥
सत्कर्में सात्त्विकीं, रज तें रजोविषयकीं,
तम मोहादिकीं, वर्तत असे ॥ ३४४ ॥
परिस तयाचिया गा सत्ता, होती गुणक्रिया समस्ता,
हें फुडें जाणे सविता, लौकिका जेवीं ॥ ३४५ ॥
समुद्रचि भरती, सोमकांतचि द्रवती,
कुमुदें विकासती, चंद्रु तो उगा ॥ ३४६ ॥
कां वाराचि वाजे विझे, गगनें निश्चळ असिजे,
तैसा गुणाचिये गजबजे, डोलेना जो ॥ ३४७ ॥
अर्जुना येणें लक्षणें, तो गुणातीतु जाणणें,
परिस आतां आचरणें, तयाचीं जीं ॥ ३४८ ॥
समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः।
तुल्यप्रियाप्रियोधीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ २४॥
तरी वस्त्रासि पाठीं पोटीं, नाहीं सुतावांचूनि किरीटी,
ऐसें सुये दिठी, चराचर मद्रूपें ॥ ३४९ ॥
म्हणौनि सुखदुःखासरिसें, कांटाळें आचरे ऐसें,
रिपुभक्तां जैसें, हरीचें देणें ॥ ३५० ॥
एऱ्हवीं तरी सहजें, सुखदुःख तैंचि सेविजे,
देहजळीं होईजे, मासोळी जैं ॥ ३५१ ॥
आतां तें तंव तेणें सांडिलें, आहे स्वस्वरूपेंसीचि मांडिलें,
सस्यांतीं निवडिलें, बीज जैसें ॥ ३५२ ॥
कां वोघ सांडूनि गांग, रिघोनि समुद्राचें आंग,
निस्तरली लगबग, खळाळाची ॥ ३५३ ॥
तेवीं आपणपांचि जया, वस्ती जाली गा धनंजया,
तया देहीं अपैसया, सुख तैसें दुःख ॥ ३५४ ॥
रात्रि तैसें पाहलें, हें धारणा जेवीं एक जालें,
आत्माराम देहीं आतलें, द्वंद्व तैसें ॥ ३५५ ॥
पैं निद्रिताचेनि आंगेंशीं, सापु तैशी उर्वशी,
तेवीं स्वरूपस्था सरिशीं, देहीं द्वंद्वें ॥ ३५६ ॥
म्हणौनि तयाच्या ठायीं, शेणा सोनया विशेष नाहीं,
रत्ना गुंडेया कांहीं, नेणिजे भेदु ॥ ३५७ ॥
घरा येवों पां स्वर्ग, कां वरिपडो वाघ,
परी आत्मबुद्धीसि भंग, कदा नव्हे ॥ ३५८ ॥
निवटलें न उपवडे, जळीनलें न विरूढे,
साम्यबुद्धी न मोडे, तयापरी ॥ ३५९ ॥
हा ब्रह्मा ऐसेनि स्तविजो, कां नीच म्हणौनि निंदिजो,
परी नेणें जळों विझों, राखोंडी जैसी ॥ ३६० ॥
तैसी निंदा आणि स्तुती, नये कोण्हेचि व्यक्ती,
नाहीं अंधारें कां वाती, सूर्या घरीं ॥ ३६१ ॥
मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५॥
ईश्वर म्हणौनि पूजिला, कां चोरु म्हणौनि गांजिला,
वृषगजीं वेढिला, केला रावो ॥ ३६२ ॥
कां सुहृद पासीं आले, अथवा वैरी वरपडे जाले,
परी नेणें राती पाहालें, तेज जेवीं ॥ ३६३ ॥
साहीं ऋतु येतां आकाशें, लिंपिजेचि ना जैसें,
तेवीं वैशम्य मानसें, जाणिजेना ॥ ३६४ ॥
आणीकही एकु पाहीं, आचारु तयाच्या ठायीं,
तरी व्यापारासि नाहीं, जालें दिसे ॥ ३६५ ॥
सर्वांरंभा उटकलें, प्रवृत्तीचें तेथ मावळले,
जळती गा कर्मफळें, ते तो आगी ॥ ३६६ ॥
दृष्टादृष्टाचेनि नांवें, भावोचि जीवीं नुगवें,
सेवी जें कां स्वभावें, पैठें होये ॥ ३६७ ॥
सुखे ना शिणे, पाषाणु कां जेणें मानें,
तैसी सांडीमांडी मनें, वर्जिली असे ॥ ३६८ ॥
आतां किती हा विस्तारु, जाणें ऐसा आचारु,
जयातें तोचि साचारु, गुणातीतु ॥ ३६९ ॥
गुणांतें अतिक्रमणें, घडे उपायें जेणें,
तो आतां आईक म्हणे, श्रीकृष्णनाथु ॥ ३७० ॥
मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते।
स गुणान्समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ २६॥
तरी व्यभिचाररहित चित्तें, भक्तियोगें मातें,
सेवी तो गुणातें, जाकळूं शके ॥ ३७१ ॥
तरी कोण मी कैसी भक्ती, अव्यभिचारा काय व्यक्ती,
हे आघवीचि निरुती, होआवी लागे ॥ ३७२ ॥
तरी पार्था परियेसा, मी तंव येथ ऐसा,
रत्नीं किळावो जैसा, रत्नचि कीं तो ॥ ३७३ ॥
कां द्रवपणचि नीर, अवकाशचि अंबर,
गोडी तेचि साखर, आन नाहीं ॥ ३७४ ॥
वन्हि तेचि ज्वाळ, दळाचि नांव कमळ,
रूख तेंचि डाळ-, फळादिक ॥ ३७५ ॥
अगा हिम जें आकर्षलें, तेंचि हिमवंत जेवीं जालें,
नाना दूध मुरालें, तेंचि दहीं ॥ ३७६ ॥
तैसें विश्व येणें नांवें, हें मीचि पैं आघवें,
घेईं चंद्रबिंब सोलावें, न लगे जेवीं ॥ ३७७ ॥
घृताचें थिजलेंपण, न मोडितां घृतचि जाण,
कां नाटितां कांकण, सोनेंचि तें ॥ ३७८ ॥
न उकलितां पटु, तंतुचि असे स्पष्टु,
न विरवितां घटु, मृत्तिका जेवीं ॥ ३७९ ॥
म्हणौनि विश्वपण जावें, मग तैं मातें घेयावें,
तैसा नव्हे आघवें, सकटचि मी ॥ ३८० ॥
ऐसेनि मातें जाणिजे, ते अव्यभिचारी भक्ति म्हणिजे,
येथ भेदु कांहीं देखिजे, तरी व्यभिचारु तो ॥ ३८१ ॥
याकारणें भेदातें, सांडूनि अभेदें चित्तें,
आपण सकट मातें, जाणावें गा ॥ ३८२ ॥
पार्था सोनयाची टिका, सोनयासी लागली देखा,
तैसें आपणपें आणिका, मानावें ना ॥ ३८३ ॥
तेजाचा तेजौनि निघाला, परी तेजींचि असे लागला,
तया रश्मी ऐसा भला, बोधु होआवा ॥ ३८४ ॥
पैं परमाणु भूतळीं, हिमकणु हिमाचळीं,
मजमाजीं न्याहाळीं, अहं तैसें ॥ ३८५ ॥
हो कां तरंगु लहानु, परी सिंधूसी नाहीं भिन्नु,
तैसा ईश्वरीं मी आनु, नोहेचि गा ॥ ३८६ ॥
ऐसेनि बा समरसें, दृष्टि जे उल्हासे,
ते भक्ति पैं ऐसे, आम्ही म्हणों ॥ ३८७ ॥
आणि ज्ञानाचें चांगावें, इयेचि दृष्टि नांवें,
योगाचेंही आघवें, सर्वस्व हें ॥ ३८८ ॥
सिंधू आणि जळधरा-, माजीं लागली अखंड धारा,
तैसी वृत्ति वीरा, प्रवर्ते ते ॥ ३८९ ॥
कां कुहेसीं आकाशा, तोंडीं सांदा नाहीं तैसा,
तो परमपुरुषीं तैसा, एकवटे गा ॥ ३९० ॥
प्रतिबिंबौनि बिंबवरी, प्रभेची जैसी उजरी,
ते सोऽहंवृत्ती अवधारीं, तैसी होय ॥ ३९१ ॥
ऐसेनि मग परस्परें, ते सोऽहंवृत्ति जैं अवतरे,
तैं तियेहि सकट सरे, अपैसया ॥ ३९२ ॥
जैसा सैंधवाचा रवा, सिंधूमाजीं पांडवा,
विरालेया विरवावा, हेंही ठाके ॥ ३९३ ॥
नातरी जाळूनि तृण, वन्हिही विझे आपण,
तैसें भेदु नाशूनि जाण, ज्ञानही नुरे ॥ ३९४ ॥
माझें पैलपण जाये, भक्त हें ऐलपण ठाये,
अनादि ऐक्य जें आहे, तेंचि निवडे ॥ ३९५ ॥
आतां गुणातें तो किरीटी, जिणे या नव्हती गोष्टी,
जे एकपणाही मिठी, पडों सरली ॥ ३९६ ॥
किंबहुना ऐसी दशा, तें ब्रह्मत्व गा सुदंशा,
हें तो पावें जो ऐसा, मातें भजे ॥ ३९७ ॥
पुढतीं इहीं लिंगीं, भक्तु जो माझा जगीं,
हे ब्रह्मता तयालागीं, पतिव्रता ॥ ३९८ ॥
जैसें गंगेचेनि वोघें, डळमळित जळ जें निघे,
सिंधुपद तयाजोगें, आन नाहीं ॥ ३९९ ॥
तैसा ज्ञानाचिया दिठी, जो मातें सेवी किरीटी,
तो होय ब्रह्मतेच्या मुकुटीं, चूडारत्न ॥ ४०० ॥
यया ब्रह्मत्वासीचि पार्था, सायुज्य ऐसी व्यवस्था,
याचि नांवें चौथा, पुरुषार्थ गा ॥ ४०१ ॥
परी माझें आराधन, ब्रह्मत्वीं होय सोपान,
एथ मी हन साधन, गमेन हो ॥ ४०२ ॥
तरी झणीं ऐसें, तुझ्या चित्तीं पैसें,
पैं ब्रह्म आन नसे, मीवांचूनि ॥ ४०३ ॥
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ २७॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगोनाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥
अगा ब्रह्म या नांवा, अभिप्रायो मी पांडवा,
मीचि बोलिजे आघवा, शब्दीं इहीं ॥ ४०४ ॥
पैं मंडळ आणि चंद्रमा, दोन्ही नव्हती सुवर्मा,
तैसा मज आणि ब्रह्मा, भेदु नाहीं ॥ ४०५ ॥
अगा नित्य जें निष्कंप, अनावृत धर्मरूप,
सुख जें उमप, अद्वितीय ॥ ४०६ ॥
विवेकु आपलें काम, सारूनि ठाकी जें धाम,
निष्कर्षाचें निःसीम, किंबहुना मी ॥ ४०७ ॥
ऐसेसें हो अवधारा, तो अनन्याचा सोयरा,
सांगतसे वीरा, पार्थासी ॥ ४०८ ॥
येथ धृतराष्ट्र म्हणे, संजया हें तूतें कोणें,
पुसलेनिविण वायाणें, कां बोलसी ? ॥ ४०९ ॥
माझी अवसरी ते फेडी, विजयाची सांगें गुढी,
येरु जीवीं म्हणे सांडीं, गोठी यिया ॥ ४१० ॥
संजयो विस्मयो मानसीं, आहा करूनि रसरसी,
म्हणे कैसें पां देवेंसी, द्वंद्व यया ? ॥ ४११ ॥
तरी तो कृपाळु तुष्टो, यया विवेकु हा घोंटो,
मोहाचा फिटो, महारोगु ॥ ४१२ ॥
संजयो ऐसें चिंतितां, संवादु तो सांभाळितां,
हरिखाचा येतु चित्ता, महापूरु ॥ ४१३ ॥
म्हणौनि आतां येणें, उत्साहाचेनि अवतरणें,
श्रीकृष्णाचें बोलणें, सांगिजैल ॥ ४१४ ॥
तया अक्षराआंतील भावो, पाववीन मी तुमचा ठावो,
आइका म्हणे ज्ञानदेवो, निवृत्तीचा ॥ ४१५ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां गुणत्रयविभागयोगोनाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥
