ज्ञानेश्वरी / अध्याय बारावा / संत ज्ञानेश्वर
॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥
॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥
। अथ द्वादशोऽध्यायः - अध्याय बारावा,।
। भक्तियोगः।
जय जय वो शुद्धे, उदारे प्रसिद्धे,
अनवरत आनंदे, वर्षतिये ॥ १ ॥
विषयव्याळें मिठी, दिधलिया नुठी ताठी,
ते तुझिये गुरुकृपादृष्टी, निर्विष होय ॥ २ ॥
तरी कवणातें तापु पोळी, कैसेनि वो शोकु जाळी,
जरी प्रसादरसकल्लोळीं, पुरें येसि तूं ॥ ३ ॥
योगसुखाचे सोहळे, सेवकां तुझेनि स्नेहाळे,
सोऽहंसिद्धीचे लळे, पाळिसी तूं ॥ ४ ॥
आधारशक्तीचिया अंकीं, वाढविसी कौतुकीं,
हृदयाकाशपल्लकीं, परीये देसी निजे ॥ ५ ॥
प्रत्यक्ज्योतीची वोवाळणी, करिसी मनपवनाचीं खेळणीं,
आत्मसुखाची बाळलेणीं, लेवविसी ॥ ६ ॥
सतरावियेचें स्तन्य देसी, अनुहताचा हल्लरू गासी,
समाधिबोधें निजविसी, बुझाऊनि ॥ ७ ॥
म्हणौनि साधकां तूं माउली, पिके सारस्वत तुझिया पाउलीं,
या कारणें मी साउली, न संडीं तुझी ॥ ८ ॥
अहो सद्गुरुचिये कृपादृष्टी, तुझें कारुण्य जयातें अधिष्ठी,
तो सकलविद्यांचिये सृष्टीं, धात्रा होय ॥ ९ ॥
म्हणौनि अंबे श्रीमंते, निजजनकल्पलते,
आज्ञापीं मातें, ग्रंथनिरूपणीं ॥ १० ॥
नवरसीं भरवीं सागरु, करवीं उचित रत्‌नांचे आगरु,
भावार्थाचे गिरिवरु, निफजवीं माये ॥ ११ ॥
साहित्यसोनियाचिया खाणी, उघडवीं देशियेचिया क्षोणीं,
विवेकवल्लीची लावणी, हों देई सैंघ ॥ १२ ॥
संवादफळनिधानें, प्रमेयाचीं उद्यानें,
लावीं म्हणे गहनें, निरंतर ॥ १३ ॥
पाखांडाचे दरकुटे, मोडीं वाग्वाद अव्हांटे,
कुतर्कांचीं दुष्टें, सावजें फेडीं ॥ १४ ॥
श्रीकृष्णगुणीं मातें, सर्वत्र करीं वो सरतें,
राणिवे बैसवी श्रोते, श्रवणाचिये ॥ १५ ॥
ये मराठीयेचिया नगरीं, ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करी,
घेणें देणें सुखचिवरी, हो देई या जगा ॥ १६ ॥
तूं आपुलेनि स्नेहपल्लवें, मातें पांघुरविशील सदैवें,
तरी आतांचि हें आघवें, निर्मीन माये ॥ १७ ॥
इये विनवणीयेसाठीं, अवलोकिलें गुरु कृपादृष्टी,
म्हणे गीतार्थेंसी उठी, न बोलें बहु ॥ १८ ॥
तेथ जी जी महाप्रसादु, म्हणौनि साविया जाहला आनन्दु,
आतां निरोपीन प्रबंधु, अवधान दीजे ॥ १९ ॥
अर्जुन उवाच।
एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते,
ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥
तरी सकलवीराधिराजु, जो सोमवंशीं विजयध्वजु,
तो बोलता जाहला आत्मजु, पंडुनृपाचा ॥ २० ॥
कृष्णातें म्हणे अवधारिलें, आपण विश्वरूप मज दाविलें,
तें नवल म्हणौनि बिहालें, चित्त माझें ॥ २१ ॥
आणि इये कृष्णमूर्तीची सवे, यालागीं सोय धरिली जीवें,
तंव नको म्हणोनि देवें, वारिलें मातें ॥ २२ ॥
तरी व्यक्त आणि अव्यक्त, हें तूंचि एक निभ्रांत,
भक्ती पाविजे व्यक्त, अव्यक्त योगें ॥ २३ ॥
या दोनी जी वाटा, तूंतें पावावया वैकुंठा,
व्यक्ताव्यक्त दारवंठां, रिगिजे येथ ॥ २४ ॥
पैं जे वानी श्यातुका, तेचि वेगळिये वाला येका,
म्हणौनि एकदेशिया व्यापका, सरिसा पाडू ॥ २५ ॥
अमृताचिया सागरीं, जे लाभे सामर्थ्याची थोरी,
तेचि दे अमृतलहरी, चुळीं घेतलेया ॥ २६ ॥
हे कीर माझ्या चित्तीं, प्रतीति आथि जी निरुती,
परि पुसणें योगपती, तें याचिलागीं ॥ २७ ॥
जें देवा तुम्हीं नावेक, अंगिकारिलें व्यापक,
तें साच कीं कवतिक, हें जाणावया ॥ २८ ॥
तरी तुजलागीं कर्म, तूंचि जयांचें परम,
भक्तीसी मनोधर्म, विकोनि घातला ॥ २९ ॥
इत्यादि सर्वीं परीं, जे भक्त तूंतें श्रीहरी,
बांधोनियां जिव्हारीं, उपासिती ॥ ३० ॥
आणि जें प्रणवापैलीकडे, वैखरीयेसी जें कानडें,
कायिसयाहि सांगडें, नव्हेचि जें वस्तु ॥ ३१ ॥
तें अक्शर जी अव्यक्त, निर्देश देशरहित,
सोऽहंभावें उपासित, ज्ञानिये जे ॥ ३२ ॥
तयां आणि जी भक्तां, येरयेरांमाजी अनंता,
कवणें योगु तत्त्वतां, जाणितला सांगा ॥ ३३ ॥
इया किरीटीचिया बोला, तो जगद्बंधु संतोषला,
म्हणे हो प्रश्नु भला, जाणसी करूं ॥ ३४ ॥
श्री भगवानुवाच।
मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते।
श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ २॥
तरी अस्तुगिरीचियां उपकंठीं, रिगालिया रविबिंबापाठीं,
रश्मी जैसे किरीटी, संचरती ॥ ३५ ॥
कां वर्षाकाळीं सरिता, जैसी चढों लागें पांडुसुता,
तैसी नीच नवी भजतां, श्रद्धा दिसे ॥ ३६ ॥
परी ठाकिलियाहि सागरु, जैसा मागीलही यावा अनिवारु,
तिये गंगेचिये ऐसा पडिभरु, प्रेमभावा ॥ ३७ ॥
तैसें सर्वेंद्रियांसहित, मजमाजीं सूनि चित्त,
जे रात्रिदिवस न म्हणत, उपासिती ॥ ३८ ॥
इयापरी जे भक्त, आपणपें मज देत,
तेचि मी योगयुक्त, परम मानीं ॥ ३९ ॥
ये त्वक्षर्मनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवं ॥ ३॥
आणि येर तेही पांडवा, जे आरूढोनि सोऽहंभावा,
झोंबती निरवयवा, अक्षरासी ॥ ४० ॥
मनाची नखी न लगे, जेथ बुद्धीची दृष्टी न रिगे,
ते इंद्रियां कीर जोगें, कायि होईल ? ॥ ४१ ॥
परी ध्यानाही कुवाडें, म्हणौनि एके ठायीं न संपडे,
व्यक्तीसि माजिवडें, कवणेही नोहे ॥ ४२ ॥
जया सर्वत्र सर्वपणें, सर्वांही काळीं असणें,
जें पावूनि चिंतवणें, हिंपुटी जाहलें ॥ ४३ ॥
जें होय ना नोहे, जें नाहीं ना आहे,
ऐसें म्हणौनि उपाये, उपजतीचि ना ॥ ४४ ॥
जें चळे ना ढळे, सरे ना मैळे,
तें आपुलेनीचि बळें, आंगविलें जिहीं ॥ ४५ ॥
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः।
ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ ४॥
पैं वैराग्यमहापावकें, जाळूनि विषयांचीं कटकें,
अधपलीं तवकें, इंद्रियें धरिलीं ॥ ४६ ॥
मग संयमाची धाटी, सूनि मुरडिलीं उफराटीं,
इंद्रियें कोंडिलीं कपाटीं, हृदयाचिया ॥ ४७ ॥
अपानींचिया कवाडा, लावोनि आसनमुद्रा सुहाडा,
मूळबंधाचा हुडा, पन्नासिला ॥ ४८ ॥
आशेचे लाग तोडिले, अधैर्याचे कडे झाडिले,
निद्रेचें शोधिलें, काळवखें ॥ ४९ ॥
वज्राग्नीचिया ज्वाळीं, करूनि सप्तधातूंची होळी,
व्याधींच्या सिसाळीं, पूजिलीं यंत्रें ॥ ५० ॥
मग कुंडलिनियेचा टेंभा, आधारीं केला उभा,
तया चोजवलें प्रभा, निमथावरी ॥ ५१ ॥
नवद्वारांचिया चौचकीं, बाणूनि संयतीची आडवंकी,
उघडिली खिडकी, ककारांतींची ॥ ५२ ॥
प्राणशक्तिचामुंडे, प्रहारूनि संकल्पमेंढे,
मनोमहिषाचेनि मुंडें, दिधलीं बळी ॥ ५३ ॥
चंद्रसूर्यां बुझावणी, करूनि अनुहताची सुडावणी,
सतरावियेचें पाणी, जिंतिलें वेगीं ॥ ५४ ॥
मग मध्यमा मध्य विवरें, तेणें कोरिवें दादरें,
ठाकिलें चवरें, ब्रह्मरंध्र ॥ ५५ ॥
वरी मकारांत सोपान, ते सांडोनिया गहन,
काखे सूनियां गगन, भरले ब्रह्मीं ॥ ५६ ॥
ऐसे जे समबुद्धी, गिळावया सोऽहंसिद्धी,
आंगविताती निरवधी, योगदुर्गें ॥ ५७ ॥
आपुलिया साटोवाटी, शून्य घेती उठाउठीं,
तेही मातेंचि किरीटी, पावती गा ॥ ५८ ॥
वांचूनि योगचेनि बळें, अधिक कांहीं मिळे,
ऐसें नाहीं आगळें, कष्टचि तया ॥ ५९ ॥
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्।
अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५॥
जिहीं सकळ भूतांचिया हितीं, निरालंबीं अव्यक्तीं,
पसरलिया आसक्ती, भक्तीवीण ॥ ६० ॥
तयां महेन्द्रादि पदें, करिताति वाटवधें,
आणि ऋद्धिसिद्धींचीं द्वंद्वें, पाडोनि ठाती ॥ ६१ ॥
कामक्रोधांचे विलग, उठावती अनेग,
आणि शून्येंसीं आंग, झुंजवावें कीं ॥ ६२ ॥
ताहानें ताहानचि पियावी, भुकेलिया भूकचि खावी,
अहोरात्र वावीं, मवावा वारा ॥ ६३ ॥
उनी दिहाचें पहुडणें, निरोधाचें वेल्हावणें,
झाडासि साजणें, चाळावें गा ॥ ६४ ॥
शीत वेढावें, उष्ण पांघुरावें,
वृष्टीचिया असावें, घरांआंतु ॥ ६५ ॥
किंबहुना पांडवा, हा अग्निप्रवेशु नीच नवा,
भातारेंवीण करावा, तो हा योगु ॥ ६६ ॥
एथ स्वामीचें काज, ना वापिकें व्याज,
परी मरणेंसीं झुंज, नीच नवें ॥ ६७ ॥
ऐसें मृत्यूहूनि तीख, कां घोंटे कढत विख,
डोंगर गिळितां मुख, न फाटे काई ? ॥ ६८ ॥
म्हणौनि योगाचियां वाटा, जे निगाले गा सुभटा,
तयां दुःखाचाचि शेलवांटा, भागा आला ॥ ६९ ॥
पाहें पां लोहाचे चणे, जैं बोचरिया पडती खाणें,
तैं पोट भरणें कीं प्राणें, शुद्धी म्हणों ॥ ७० ॥
म्हणौनि समुद्र बाहीं, तरणे आथि केंही,
कां गगनामाजीं पाईं, खोलिजतु असें ? ॥ ७१ ॥
वळघलिया रणाची थाटी, आंगीं न लागतां कांठी,
सूर्याची पाउटी, कां होय गा ॥ ७२ ॥
यालागीं पांगुळा हेवा, नव्हे वायूसि पांडवा,
तेवीं देहवंता जीवां, अव्यक्तीं गति ॥ ७३ ॥
ऐसाही जरी धिंवसा, बांधोनियां आकाशा,
झोंबती तरी क्लेशा, पात्र होती ॥ ७४ ॥
म्हणौनि येर ते पार्था, नेणतीचि हे व्यथा,
जे कां भक्तिपंथा, वोटंगले ॥ ७५ ॥
ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः।
अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६॥
कर्मेंद्रियें सुखें, करिती कर्में अशेखें,
जियें कां वर्णविशेखें, भागा आलीं ॥ ७६ ॥
विधीतें पाळित, निषेधातें गाळित,
मज देऊनि जाळित, कर्मफळें ॥ ७७ ॥
ययापरी पाहीं, अर्जुना माझें ठाईं,
संन्यासूनि नाहीं, करिती कर्में ॥ ७८ ॥
आणीकही जे जे सर्व, कायिक वाचिक मानसिक भाव,
तयां मीवांचूनि धांव, आनौती नाहीं ॥ ७९ ॥
ऐसे जे मत्पर, उपासिती निरंतर,
ध्यानमिषें घर, माझें झालें ॥ ८० ॥
जयांचिये आवडी, केली मजशीं कुळवाडी,
भोग मोक्ष बापुडीं, त्यजिलीं कुळें ॥ ८१ ॥
ऐसे अनन्ययोगें, विकले जीवें मनें आंगें,
तयांचे कायि एक सांगें, जें सर्व मी करीं ॥ ८२ ॥
तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्।
भवामि न चिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ ७॥
किंबहुना धनुर्धरा, जो मातेचिया ये उदरा,
तो मातेचा सोयरा, केतुला पां ॥ ८३ ॥
तेवीं मी तयां, जैसे असती तैसियां,
कळिकाळ नोकोनियां, घेतला पट्टा ॥ ८४ ॥
एऱ्हवीं तरी माझियां भक्तां, आणि संसाराची चिंता,
काय समर्थाची कांता, कोरान्न मागे ॥ ८५ ॥
तैसे ते माझें, कलत्र हें जाणिजे,
कायिसेनिही न लजें, तयांचेनि मी ॥ ८६ ॥
जन्ममृत्यूचिया लाटीं, झळंबती इया सृष्टी,
तें देखोनियां पोटीं, ऐसें जाहलें ॥ ८७ ॥
भवसिंधूचेनि माजें, कवणासि धाकु नुपजे,
तेथ जरी कीं माझे, बिहिती हन ॥ ८८ ॥
म्हणौनि गा पांडवा, मूर्तीचा मेळावा,
करूनि त्यांचिया गांवा, धांवतु आलों ॥ ८९ ॥
नामाचिया सहस्रवरी, नावा इया अवधारीं,
सजूनियां संसारीं, तारू जाहलों ॥ ९० ॥
सडे जे देखिले, ते ध्यानकासे लाविले,
परीग्रहीं घातले, तरियावरी ॥ ९१ ॥
प्रेमाची पेटी, बांधली एकाचिया पोटीं,
मग आणिले तटीं, सायुज्याचिया ॥ ९२ ॥
परी भक्तांचेनि नांवें, चतुष्पदादि आघवे,
वैकुंठींचिये राणिवे, योग्य केले ॥ ९३ ॥
म्हणौनि गा भक्तां, नाहीं एकही चिंता,
तयांतें समुद्धर्ता, आथि मी सदा ॥ ९४ ॥
आणि जेव्हांचि कां भक्तीं, दीधली आपुली चित्तवृत्ती,
तेव्हांचि मज सूति, त्यांचिये नाटीं ॥ ९५ ॥
याकारणें गा भक्तराया, हा मंत्र तुवां धनंजया,
शिकिजे जे यया, मार्गा भजिजे ॥ ९६ ॥
मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय।
निवसिष्यसि मय्येव अत उर्ध्वं न संशयः ॥ ८॥
अगा मानस हें एक, माझ्या स्वरूपीं वृत्तिक,
करूनि घालीं निष्टंक, बुद्धि निश्चयेंसीं ॥ ९७ ॥
इयें दोनीं सरिसीं, मजमाजीं प्रेमेसीं,
रिगालीं तरी पावसी, मातें तूं गा ॥ ९८ ॥
जे मन बुद्धि इहीं, घर केलें माझ्यां ठायीं,
तरी सांगें मग काइ, मी तू ऐसें उरे ? ॥ ९९ ॥
म्हणौनि दीप पालवे, सवेंचि तेज मालवे,
कां रविबिंबासवें, प्रकाशु जाय ॥ १०० ॥
उचललेया प्राणासरिसीं, इंद्रियेंही निगती जैसीं,
तैसा मनोबुद्धिपाशीं, अहंकारु ये ॥ १०१ ॥
म्हणौनि माझिया स्वरूपीं, मनबुद्धि इयें निक्षेपीं,
येतुलेनि सर्वव्यापी, मीचि होसी ॥ १०२ ॥
यया बोला कांहीं, अनारिसें नाहीं,
आपली आण पाहीं, वाहतु असें गा ॥ १०३ ॥
अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम्।
अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनन्जय ॥ ९॥
अथवा हें चित्त, मनबुद्धिसहित,
माझ्यां हातीं अचुंबित, न शकसी देवों ॥ १०४ ॥
तरी गा ऐसें करीं, यया आठां पाहारांमाझारीं,
मोटकें निमिषभरी, देतु जाय ॥ १०५ ॥
मग जें जें कां निमिख, देखेल माझें सुख,
तेतुलें अरोचक, विषयीं घेईल ॥ १०६ ॥
जैसा शरत्कालु रिगे, आणि सरिता वोहटूं लागे,
तैसें चित्त काढेल वेगें, प्रपंचौनि ॥ १०७ ॥
मग पुनवेहूनि जैसें, शशिबिंब दिसेंदिसें,
हारपत अंवसे, नाहींचि होय ॥ १०८ ॥
तैसें भोगाआंतूनि निगतां, चित्त मजमाजीं रिगतां,
हळूहळू पंडुसुता, मीचि होईल ॥ १०९ ॥
अगा अभ्यासयोगु म्हणिजे, तो हा एकु जाणिजे,
येणें कांहीं न निपजे, ऐसें नाहीं ॥ ११० ॥
पैं अभ्यासाचेनि बळें, एकां गति अंतराळे,
व्याघ्र सर्प प्रांजळे, केले एकीं ॥ १११ ॥
विष कीं आहारीं पडे, समुद्रीं पायवाट जोडे,
एकीं वाग्ब्रह्म थोकडें, अभ्यासें केलें ॥ ११२ ॥
म्हणौनि अभ्यासासी कांहीं, सर्वथा दुष्कर नाहीं,
यालागी माझ्या ठायीं, अभ्यासें मीळ ॥ ११३ ॥
अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव।
मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १०॥
कां अभ्यासाही लागीं, कसु नाहीं तुझिया अंगीं,
तरी आहासी जया भागीं, तैसाचि आस ॥ ११४ ॥
इंद्रियें न कोंडीं, भोगातें न तोडीं,
अभिमानु न संडीं, स्वजातीचा ॥ ११५ ॥
कुळधर्मु चाळीं, विधिनिषेध पाळीं,
मग सुखें तुज सरळी, दिधली आहे ॥ ११६ ॥
परी मनें वाचा देहें, जैसा जो व्यापारु होये,
तो मी करीतु आहें, ऐसें न म्हणें ॥ ११७ ॥
करणें कां न करणें, हें आघवें तोचि जाणे,
विश्व चळतसे जेणें, परमात्मेनि ॥ ११८ ॥
उणयापुरेयाचें कांहीं, उरों नेदी आपुलिया ठायीं,
स्वजाती करूनि घेईं, जीवित्व हें ॥ ११९ ॥
माळियें जेउतें नेलें, तेउतें निवांतचि गेलें,
तया पाणिया ऐसें केलें, होआवें गा ॥ १२० ॥
म्हणौनि प्रवृत्ति आणि निवृत्ती, इयें वोझीं नेघे मती,
अखंड चित्तवृत्ती, माझ्या ठायीं ॥ १२१ ॥
एऱ्हवीं तरी सुभटा, उजू कां अव्हाटां,
रथु काई खटपटा, करितु असे ? ॥ १२२ ॥
आणि जें जें कर्म निपजे, तें थोडें बहु न म्हणिजे,
निवांतचि अर्पिजे, माझ्यां ठायीं ॥ १२३ ॥
ऐसिया मद्भावना, तनुत्यागीं अर्जुना,
तूं सायुज्य सदना, माझिया येसी ॥ १२४ ॥
अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः।
सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥ ११॥
ना तरी हेंही तूज, नेदवे कर्म मज,
तरी तूं गा बुझ, पंडुकुमरा ॥ १२५ ॥
बुद्धीचिये पाठीं पोटीं, कर्माआदि कां शेवटीं,
मातें बांधणें किरीटी, दुवाड जरी ॥ १२६ ॥
तरी हेंही असो, सांडीं माझा अतिसो,
परि संयतिसीं वसो, बुद्धि तुझी ॥ १२७ ॥
आणि जेणें जेणें वेळें, घडती कर्में सकळें,
तयांचीं तियें फळें, त्यजितु जाय ॥ १२८ ॥
वृक्ष कां वेली, लोटती फळें आलीं,
तैसीं सांडीं निपजलीं, कर्में सिद्धें ॥ १२९ ॥
परि मातें मनीं धरावें, कां मजौद्देशें करावें,
हें कांहीं नको आघवें, जाऊं दे शून्यीं ॥ १३० ॥
खडकीं जैसें वर्षलें, कां आगीमाजीं पेरिलें,
कर्म मानी देखिलें, स्वप्न जैसें ॥ १३१ ॥
अगा आत्मजेच्या विषीं, जीवु जैसा निरभिलाषी,
तैसा कर्मीं अशेषीं, निष्कामु होईं ॥ १३२ ॥
वन्हीची ज्वाळा जैसी, वायां जाय आकाशीं,
क्रिया जिरों दे तैसी, शून्यामाजी ॥ १३३ ॥
अर्जुना हा फलत्यागु, आवडे कीर असलगु,
परी योगामाजीं योगु, धुरेचा हा ॥ १३४ ॥
येणें फलत्यागें सांडे, तें तें कर्म न विरूढे,
एकचि वेळे वेळुझाडें, वांझें जैसीं ॥ १३५ ॥
तैसें येणेंचि शरीरें, शरीरा येणें सरे,
किंबहुना येरझारे, चिरा पडे ॥ १३६ ॥
पैं अभ्यासाचिया पाउटीं, ठाकिजे ज्ञान किरीटी,
ज्ञानें येइजे भेटी, ध्यानाचिये ॥ १३७ ॥
मग ध्यानासि खेंव, देती आघवेचि भाव,
तेव्हां कर्मजात सर्व, दूरी ठाके ॥ १३८ ॥
कर्म जेथ दुरावे, तेथ फलत्यागु संभवे,
त्यागास्तव आंगवे, शांति सगळी ॥ १३९ ॥
म्हणौनि यावया शांति, हाचि अनुक्रमु सुभद्रापती,
म्हणौनि अभ्यासुचि प्रस्तुतीं, करणें एथ ॥ १४० ॥
श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ञानाद् ध्यानं विशिष्यते।
ध्यानात् कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिनिरन्तरम् ॥ १२॥
अभ्यासाहूनि गहन, पार्था मग ज्ञान,
ज्ञानापासोनि ध्यान, विशेषिजे ॥ १४१ ॥
मग कर्मफलत्यागु, तो ध्यानापासोनि चांगु,
त्यागाहूनि भोगु, शांतिसुखाचा ॥ १४२ ॥
ऐसिया या वाटा, इहींचि पेणा सुभटा,
शांतीचा माजिवटा, ठाकिला जेणें ॥ १४३ ॥
अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च।
निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १३॥
जो सर्व भूतांच्या ठायीं, द्वेषांतें नेणेंचि कहीं,
आपपरु नाहीं, चैतन्या जैसा ॥ १४४ ॥
उत्तमातें धरिजे, अधमातें अव्हेरिजे,
हें काहींचि नेणिजे, वसुधा जेवीं ॥ १४५ ॥
कां रायाचें देह चाळूं, रंकातें परौतें गाळूं,
हें न म्ह्णेचि कृपाळू, प्राणु पैं गा ॥ १४६ ॥
गाईची तृषा हरूं, कां व्याघ्रा विष होऊनि मारूं,
ऐसें नेणेंचि गा करूं, तोय जैसें ॥ १४७ ॥
तैसी आघवियांचि भूतमात्रीं, एकपणें जया मैत्री,
कृपेशीं धात्री, आपणचि जो ॥ १४८ ॥
आणि मी हे भाष नेणें, माझें काहींचि न म्हणे,
सुख दुःख जाणणें, नाहीं जया ॥ १४९ ॥
तेवींचि क्षमेलागीं, पृथ्वीसि पवाडु आंगीं,
संतोषा उत्संगीं, दिधलें घर ॥ १५० ॥
सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १४॥
वार्षियेवीण सागरू, जैसा जळें नित्य निर्भरु,
तैसा निरुपचारु, संतोषी जो ॥ १५१ ॥
वाहूनि आपुली आण, धरी जो अंतःकरण,
निश्चया साचपण, जयाचेनि ॥ १५२ ॥
जीवु परमात्मा दोन्ही, बैसऊनि ऐक्यासनीं,
जयाचिया हृदयभुवनीं, विराजती ॥ १५३ ॥
ऐसा योगसमृद्धि, होऊनि जो निरवधि,
अर्पी मनोबुद्धी, माझ्या ठायीं ॥ १५४ ॥
आंतु बाहेरि योगु, निर्वाळलेयाहि चांगु,
तरी माझा अनुरागु, सप्रेम जया ॥ १५५ ॥
अर्जुना गा तो भक्तु, तोचि योगी तोचि मुक्तु,
तो वल्लभा मी कांतु, ऐसा पढिये ॥ १५६ ॥
हें ना तो आवडे, मज जीवाचेनि पाडें,
हेंही एथ थोकडें, रूप करणें ॥ १५७ ॥
तरी पढियंतयाची काहाणी, हे भुलीची भारणी,
इयें तंव न बोलणीं, परी बोलवी श्रद्धा ॥ १५८ ॥
म्हणौनि गा आम्हां, वेगां आली उपमा,
एऱ्हवीं काय प्रेमा, अनुवादु असे ? ॥ १५९ ॥
आतां असो हें किरीटी, पैं प्रियाचिया गोष्टी,
दुणा थांव उठी, आवडी गा ॥ १६० ॥
तयाही वरी विपायें, प्रेमळु संवादिया होये,
तिये गोडीसी आहे, कांटाळें मग ? ॥ १६१ ॥
म्हणौनि गा पंडुसुता, तूंचि प्रियु आणि तूंचि श्रोता,
वरी प्रियाची वार्ता, प्रसंगें आली ॥ १६२ ॥
तरी आतां बोलों, भलें या सुखा मीनलों,
ऐसें म्हणतखेंवीं डोलों, लागला देवो ॥ १६३ ॥
मग म्हणे जाण, तया भक्तांचे लक्षण,
जया मी अंतःकरण, बैसों घालीं ॥ १६४ ॥
यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १५॥
तरी सिंधूचेनि माजें, जळचरां भय नुपजे,
आणि जळचरीं नुबगिजे, समुद्रु जैसा ॥ १६५ ॥
तेवीं उन्मत्तें जगें, जयासि खंती न लगे,
आणि जयाचेनि आंगें, न शिणे लोकु ॥ १६६ ॥
किंबहुना पांडवा, शरीर जैसें अवयवां,
तैसा नुबगे जीवां, जीवपणें जो ॥ १६७ ॥
जगचि देह जाहलें, म्हणौनि प्रियाप्रिय गेलें,
हर्षामर्ष ठेले, दुजेनविण ॥ १६८ ॥
ऐसा द्वंद्वनिर्मुक्तु, भयोद्वेगरहितु,
याहीवरी भक्तु, माझ्यां ठायीं ॥ १६९ ॥
तरी तयाचा गा मज मोहो, काय सांगों तो पढियावो,
हें असे जीवें जीवो, माझेनि तो ॥ १७० ॥
जो निजानंदें धाला, परिणामु आयुष्या आला,
पूर्णते जाहला, वल्लभु जो ॥ १७१ ॥
अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः।
सर्वारंभपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १६॥
जयाचिया ठायीं पांडवा, अपेक्षे नाहीं रिगावा,
सुखासि चढावा, जयाचें असणें ॥ १७२ ॥
मोक्ष देऊनि उदार, काशी होय कीर,
परी वेचावें लागें शरीर, तिये गांवीं ॥ १७३ ॥
हिमवंतु दोष खाये, परी जीविताची हानि होये,
तैसें शुचित्व नोहे, सज्जनाचें ॥ १७४ ॥
शुचित्वें शुचि गांग होये, आणि पापतापही जाये,
परी तेथें आहे, बुडणें एक ॥ १७५ ॥
खोलिये पारु नेणिजे, तरी भक्तीं न बुडिजे,
रोकडाचि लाहिजे, न मरतां मोक्षु ॥ १७६ ॥
संताचेनि अंगलगें, पापातें जिणणें गंगे,
तेणें संतसंगें, शुचित्व कैसें ॥ १७७ ॥
म्हणौनि असो जो ऐसा, शुचित्वें तीर्थां कुवासा,
जेणें उल्लंघविलें दिशा, मनोमळ ॥ १७८ ॥
आंतु बाहेरी चोखाळु, सूर्य जैसा निर्मळु,
आणि तत्त्वार्थींचा पायाळु, देखणा जो ॥ १७९ ॥
व्यापक आणि उदास, जैसें कां आकाश,
तैसें जयाचें मानस, सर्वत्र गा ॥ १८० ॥
संसारव्यथे फिटला, जो नैराश्यें विनटला,
व्याधाहातोनि सुटला, विहंगु जैसा ॥ १८१ ॥
तैसा सतत जो सुखें, कोणीही टवंच न देखे,
नेणिजे गतायुषें, लज्जा जेवीं ॥ १८२ ॥
आणि कर्मारंभालागीं, जया अहंकृती नाही आंगीं,
जैसें निरिंधन आगी, विझोनि जाय ॥ १८३ ॥
तैसा उपशमुचि भागा, जयासि आला पैं गा,
जो मोक्षाचिया आंगा, लिहिला असे ॥ १८४ ॥
अर्जुना हा ठावोवरी, जो सोऽहंभावो सरोभरीं,
द्वैताच्या पैलतीरीं, निगों सरला ॥ १८५ ॥
कीं भक्तिसुखालागीं, आपणपेंचि दोही भागीं,
वांटूनियां आंगीं, सेवकै बाणी ॥ १८६ ॥
येरा नाम मी ठेवी, मग भजती वोज बरवी,
न भजतया दावी, योगिया जो ॥ १८७ ॥
तयाचे आम्हां व्यसन, आमुचें तो निजध्यान,
किंबहुना समाधान, तो मिळे तैं ॥ १८८ ॥
तयालागीं मज रूपा येणें, तयाचेनि मज येथें असणें,
तया लोण कीजे जीवें प्राणें, ऐसा पढिये ॥ १८९ ॥
यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति।
शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १७॥
जो आत्मलाभासारिखें, गोमटें कांहींचि न देखे,
म्हणौनि भोगविशेखें, हरिखेजेना ॥ १९० ॥
आपणचि विश्व जाहला, तरी भेदभावो सहजचि गेला,
म्हणौनि द्वेषु ठेला, जया पुरुषा ॥ १९१ ॥
पैं आपुलें जें साचें, तें कल्पांतींहीं न वचे,
हें जाणोनि गताचें, न शोची जो ॥ १९२ ॥
आणि जयापरौतें कांहीं नाहीं, तें आपणपेंचि आपुल्या ठायीं,
जाहला यालागीं जो कांहीं, आकांक्षी ना ॥ १९३ ॥
वोखटें कां गोमटें, हें काहींचि तया नुमटे,
रात्रिदिवस न घटे, सूर्यासि जेवीं ॥ १९४ ॥
ऐसा बोधुचि केवळु, जो होवोनि असे निखळु,
त्याहीवरी भजनशीळु, माझ्या ठायीं ॥ १९५ ॥
तरी तया ऐसें दुसरें, आम्हां पढियंतें सोयरें,
नाहीं गा साचोकारें, तुझी आण ॥ १९६ ॥
समः शत्रौ च मित्रे च तथामानापमानयोः।
शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १८॥
पार्था जयाचिया ठायीं, वैषम्याची वार्ता नाहीं,
रिपुमित्रां दोहीं, सरिसा पाडु ॥ १९७ ॥
कां घरींचियां उजियेडु करावा, पारखियां आंधारु पाडावा,
हें नेणेचि गा पांडवा, दीपु जैसा ॥ १९८ ॥
जो खांडावया घावो घाली, कां लावणी जयानें केली,
दोघां एकचि साउली, वृक्षु दे जैसा ॥ १९९ ॥
नातरी इक्षुदंडु, पाळितया गोडु,
गाळितया कडु, नोहेंचि जेवीं ॥ २०० ॥
अरिमित्रीं तैसा, अर्जुना जया भावो ऐसा,
मानापमानीं सरिसा, होतु जाये ॥ २०१ ॥
तिहीं ऋतूं समान, जैसें कां गगन,
तैसा एकचि मान, शीतोष्णीं जया ॥ २०२ ॥
दक्षिण उत्तर मारुता, मेरु जैसा पंडुसुता,
तैसा सुखदुःखप्राप्तां, मध्यस्थु जो ॥ २०३ ॥
माधुर्यें चंद्रिका, सरिसी राया रंका,
तैसा जो सकळिकां, भूतां समु ॥ २०४ ॥
आघवियां जगा एक, सेव्य जैसें उदक,
तैसें जयातें तिन्ही लोक, आकांक्षिती ॥ २०५ ॥
जो सबाह्यसंग, सांडोनिया लाग,
एकाकीं असे आंग, आंगीं सूनी ॥ २०६ ॥
तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित्।
अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥ १९॥
जो निंदेतें नेघे, स्तुति न श्लाघे,
आकाशा न लगे, लेपु जैसा ॥ २०७ ॥
तैसें निंदे आणि स्तुति, मानु करूनि एके पांती,
विचरे प्राणवृत्ती, जनीं वनीं ॥ २०८ ॥
साच लटिकें दोन्ही, बोलोनि न बोले जाहला मौनी,
जो भोगितां उन्मनी, आरायेना ॥ २०९ ॥
जो यथालाभें न तोखे, अलाभें न पारुखे,
पाउसेवीण न सुके, समुद्रु जैसा ॥ २१० ॥
आणि वायूसि एके ठायीं, बिढार जैसें नाहीं,
तैसा न धरीच कहीं, आश्रयो जो ॥ २११ ॥
आघवाची आकाशस्थिति, जेवीं वायूसि नित्य वसती,
तेवीं जगचि विश्रांती-, स्थान जया ॥ २१२ ॥
हें विश्वचि माझें घर, ऐसी मती जयाची स्थिर,
किंबहुना चराचर, आपण जाहला ॥ २१३ ॥
मग याहीवरी पार्था, माझ्या भजनीं आस्था,
तरी तयातें मी माथां, मुकुट करीं ॥ २१४ ॥
उत्तमासि मस्तक, खालविजे हें काय कौतुक,
परी मानु करिती तिन्ही लोक, पायवणियां ॥ २१५ ॥
तरी श्रद्धावस्तूसी आदरु, करितां जाणिजे प्रकारु,
जरी होय श्रीगुरु, सदाशिवु ॥ २१६ ॥
परी हे असो आतां, महेशातें वानितां,
आत्मस्तुति होतां, संचारु असे ॥ २१७ ॥
ययालागीं हें नोहे, म्हणितलें रमानाहें,
अर्जुना मी वाहें, शिरीं तयातें ॥ २१८ ॥
जे पुरुषार्थसिद्धि चौथी, घेऊनि आपुलिया हातीं,
रिगाला भक्तिपंथीं, जगा देतु ॥ २१९ ॥
कैवल्याचा अधिकारी, मोक्षाची सोडी बांधी करी,
कीं जळाचिये परी, तळवटु घे ॥ २२० ॥
म्हणौनि गा नमस्कारूं, तयातें आम्ही माथां मुगुट करूं,
तयाची टांच धरूं, हृदयीं आम्हीं ॥ २२१ ॥
तयाचिया गुणांचीं लेणीं, लेववूं अपुलिये वाणी,
तयाची कीर्ति श्रवणीं, आम्हीं लेवूं ॥ २२२ ॥
तो पहावा हे डोहळे, म्हणौनि अचक्षूसी मज डोळे,
हातींचेनि लीलाकमळें, पुजूं तयातें ॥ २२३ ॥
दोंवरी दोनी, भुजा आलों घेउनि,
आलिंगावयालागुनी, तयाचें आंग ॥ २२४ ॥
तया संगाचेनि सुरवाडें, मज विदेहा देह धरणें घडे,
किंबहुना आवडे, निरुपमु ॥ २२५ ॥
तेणेंसीं आम्हां मैत्र, एथ कायसें विचित्र ?,
परी तयाचें चरित्र, ऐकती जे ॥ २२६ ॥
तेही प्राणापरौते, आवडती हें निरुतें,
जे भक्तचरित्रातें, प्रशंसिती ॥ २२७ ॥
जो हा अर्जुना साद्यंत, सांगितला प्रस्तुत,
भक्तियोगु समस्त-, योगरूप ॥ २२८ ॥
तया मी प्रीति करी, कां मनीं शिरसा धरीं,
येवढी थोरी, जया स्थितीये ॥ २२९ ॥
ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते।
श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव प्रियाः ॥ २०॥
इति श्रीमद्भग्वद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगोनाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
ते हे गोष्टी रम्य, अमृतधारा धर्म्य,
करिती प्रतीतिगम्य, आइकोनि जे ॥ २३० ॥
तेसीचि श्रद्धेचेनि आदरें, जयांचे ठायीं विस्तरे,
जीवीं जयां थारे, जे अनुष्ठिती ॥२३१ ॥
परी निरूपली जैसी, तैसीच स्थिति मानसीं,
मग सुक्षेत्रीं जैसी, पेरणी केली ॥ २३२ ॥
परी मातें परम करूनि, इयें अर्थीं प्रेम धरूनि,
हेंचि सर्वस्व मानूनि, घेती जे पैं ॥ २३३ ॥
पार्था गा जगीं, तेचि भक्त तेचि योगी,
उत्कंठा तयांलागीं, अखंड मज ॥ २३४ ॥
तें तीर्थ तें क्षेत्र, जगीं तेंचि पवित्र,
भक्ति कथेसि मैत्र, जयां पुरुषां ॥ २३५ ॥
आम्हीं तयांचें करूं ध्यान, ते आमुचें देवतार्चन,
ते वांचूनि आन, गोमटें नाहीं ॥ २३६ ॥
तयांचें आम्हां व्यसन, ते आमुचें निधिनिधान,
किंबहुना समाधान, ते मिळती तैं ॥ २३७ ॥
पैं प्रेमळाची वार्ता, जे अनुवादती पंडुसुता,
ते मानूं परमदेवता, आपुली आम्ही ॥ २३८ ॥
ऐसे निजजनानंदें, तेणें जगदादिकंदें,
बोलिलें मुकुंदें, संजयो म्हणे ॥ २३९ ॥
राया जो निर्मळु, निष्कलंक लोककृपाळु,
शरणागतां प्रतिपाळु, शरण्यु जो ॥ २४० ॥
पैं सुरसहायशीळु, लोकलालनलीळु,
प्रणतप्रतिपाळु, हा खेळु जयाचा ॥ २४१ ॥
जो धर्मकीर्तिधवलु, आगाध दातृत्वें सरळु,
अतुळबळें प्रबळु, बळिबंधनु ॥ २४२ ॥
जो भक्तजनवत्सळु, प्रेमळजन प्रांजळु,
सत्यसेतु सकळु, कलानिधी ॥ २४३ ॥
तो श्रीकृष्ण वैकुंठींचा, चक्रवर्ती निजांचा,
सांगे येरु दैवाचा, आइकतु असे ॥ २४४ ॥
आतां ययावरी, निरूपिती परी,
संजयो म्हणे अवधारीं, धृतराष्ट्रातें ॥ २४५ ॥
तेचि रसाळ कथा, मऱ्हाठिया प्रतिपथा,
आणिजेल आतां, आवधारिजो ॥ २४६ ॥
ज्ञानदेव म्हणे तुम्ही, संत वोळगावेति आम्ही,
हें पढविलों जी स्वामी, निवृत्तिदेवीं ॥ २४७ ॥
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां द्वादशोऽध्यायः ॥
