त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत् / द्वितीयोऽध्यायः / संस्कृतम्
अथेति होवाच च्छात्रो गुरुं भगवन्तम्।
भगवन्वैकुण्ठस्य नारायणस्य च नित्यत्वमुक्त्वम्।
स एव तुरीयमित्युक्तमेव।
वैकुण्ठः साकारो नारायणः साकारश्च।
तुरीयं तु निराकारम्।
साकारः सावयवो निरवयवं निराकारम्।
तस्मात्साकारमनित्यं नित्यं निराकारमिति श्रुतेः।
यद्यत्सावयवं तत्तदनित्यमित्यनुमानाच्चेति प्रत्यक्षेण दृष्टत्वाच्च।
अतस्तयोरनित्यत्वमेव वक्तुमुचितं भवति।
कथमुक्तं नित्यत्वमिति।
तुरीयमक्षरमिति श्रुतेः।
तुरीयस्य नित्यत्वं प्रसिद्धम्।
नित्यत्वानित्यत्वे परस्परविरुद्धधर्मौ।
तयोरेकस्मिन्ब्रह्मण्यत्यन्तविरुद्धं भवति।
तस्माद्वैकुण्ठस्य च नारायणस्य च नित्यत्वमेव वक्तुमुचितं भवति।
सत्यमेव भवतीति देशिकं परिहरति।
साकारस्तु द्विविधः।
सोपाधिको निरुपाधिकश्च।
तत्र सोपाधिकः साकारः कथमिति।
आविद्यकमखिलकार्यकरणजामविद्यापाद एव नान्यत्र।
तस्मात्समस्ताविद्योपाधिः साकारः सावयव एव।
सावयवत्वादवश्यमनित्यं भवत्येव।
सोपाधिकसाकारो वर्णितः।
तर्हि निरुपाधिक साकारः कथमिति।
निरुपाधिकसाकारस्त्रिविधः।
ब्रह्मविद्यासाकारश्चानन्दसाकारुभयात्मकसाकारश्चेति।
ब्रह्मविद्यासाकारश्चानन्दसाकार उभयात्मकसाकारश्चेति।
त्रिविधसाकारोऽपि पुनर्द्विविधो भवति।
नित्यसाकारो मुक्तसाकारश्चेति।
नित्यसाकारस्त्वाद्यन्तशून्यः शाश्वतः।
उपासनया ये मुक्तिं गतास्तेषां साकारो मुक्तसाकारः।
तस्याखण्डज्ञानेनाविर्भावो भवति।
सोऽपि शाश्वतः।
मुक्तसाकारस्त्वैच्छिक इति।
अन्ये वदन्ति शाश्वतत्वं कथमिति।
अद्वैताखण्डपरिपूर्णनिरतिशयपरमानन्द- शुद्धबुद्धमुक्तसत्यात्मकब्रह्म चैतन्यसाकारत्वात् निरुपाधिकसाकारस्य नित्यत्वं सिद्धमेव।
तस्मादेव निरुपाधिकसाकारस्य निरवयवत्वात्स्वाधिकमपि दूरतो निरस्तमेव।
निरवयवं ब्रह्मचैतन्यमिति सर्वोपनिषत्सु सर्वशास्त्रसिद्धान्तेषु श्रूयते।
अथ च विद्यानन्दतुरीयाणामभेद एव श्रूयते।
सर्वत्र विद्यादिसाकारभेदः कथमिति।
सत्यमेवोक्तमिति देशिकः परिहरति।
विद्याप्राधान्येन विद्यासाकारः आनन्दप्राधान्येनानन्दसाकारः उभयप्राधान्येनोभयात्मकसाकारश्चेति।
प्राधान्येनात्र भेद एव।
स भेदो वस्तुतस्त्वभेद एव।
भगवन्नखण्डाद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः साकारनिराकारौ विरुद्धधर्मौ।
विरुद्धोभयात्मकत्वं कथमिति।
सत्यमेवेति गुरुः परिहरति।
यथा सर्वगतस्य निराकारस्य महावायोश्च तदात्मकस्य त्वक्पतित्वेन प्रसिद्धस्य साकारस्य महावायुदेवस्य चाभेद एव श्रूयते सर्वत्र।
यथा पृथीव्यादीनां व्यापकशरीराणां देवविशेषणां च तद्विलक्षणतदभिन्नव्यापका परिच्छिन्ना निजमूर्त्याकारदेवताः श्रूयन्ते सर्वत्र तद्वत्परब्रह्मणः सर्वात्मकस्य साकारनिराकारभेदविरोधो नास्त्येव विविधविचित्रानन्तशक्तेः परब्रह्मणः स्वरूपज्ञानेनविरोधो न विद्यते।
तदभावे सत्यनन्तविरोधो भवति।
अथ च रामकृष्णाद्यवतारेष्वद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणः परमतत्त्वपरमविभवानुसन्धानं स्वीयत्वेन श्रूयते सर्वत्र।
सर्वपरिपूर्णस्याद्वैतपरमानन्दलक्षणपरब्रह्मणस्तु किं वक्तव्यम्।
अन्यथा सर्वपरिपूर्णस्य परब्रह्मणः परमार्थतः साकारं विना केवल निराकारत्वं यद्यभिमतं तर्हि केवलनिराकारस्य गगनस्येव परब्रह्मणोऽपि जडत्वमापद्येत।
तस्मात्परब्रह्मणः परमार्थतः साकारनिराकारौ स्वभावसिद्धौ।
तथाविधस्याद्वैतपरमानन्दलक्षणस्यादिनारायणस्योन्मेषनिमेषाभ्यां मूलाविद्योदयस्थितिलया जायन्ते।
कदाचिदात्मारामस्याखिलपरिपूर्णस्यादिनारायणस्य स्वेच्छानुसारेणोन्मेषो भवति।
अव्यक्तान्मूलाविर्भावो मूलाविद्याविर्भावश्च।
तस्मादेव सच्छब्दवाच्यं ब्रह्माविद्याशबलं भवति।
ततो महत्।
महतोऽहङ्कारः।
अहङ्कारात्पञ्चतन्मात्राणि।
पञ्चतन्मात्रेभ्यः पञ्चमहाभूतानि।
पञ्चमहाभूतेभ्यो ब्रह्मैकपादव्याप्तमेकमविद्याण्डं जायते।
तत्र तत्त्वतो गुणातीतशुद्धसत्त्वमयो लीलागृहीतनिरतिशयानन्दलक्षणो मायोपाधिको नारायण आसीत्।
स एव नित्यपरिपूर्णः पादविभूतिवैकुण्ठनारायणः।
स चानन्तकोटिब्रह्माण्डानामुदयस्थितिलयाद्यखिलकार्यकारणजाल- परमकारणकारणभूतो महामायातीतस्तुरीयः परमेश्वरो जयति।
तस्मात्स्थूलविराट्स्वरूपो जायते।
ससर्वकारणमूलं विराट्स्वरूपो भवति।
स चानन्तशीर्षा पुरुष अनन्ताक्षिपाणिपादो भवति।
अनन्तश्रवणः सर्वमावृत्य तिष्ठति।
सर्वव्यापको भवति।
सगुणनिर्गुणस्वरूपो भवति।
ज्ञानबलैश्वर्यशक्तितेजःस्वरूपो भवति।
विविधविचित्रानन्तजगदाकारो भवति।
निरतिशयनिरङ्कुशसर्वज्ञसर्वशक्तिसर्वनियन्तृत्वा- द्यनन्तकल्याणगुणाकारो भवति।
वाचामगोचरानन्तदिव्यतेजोराश्याकारो भवति।
समस्ताविद्याण्डव्यापको भवति।
स चानन्तमहामायाविलासानामधिष्ठानविशेष- निरतिशयाद्वैतपरमानन्द- लक्षणपरब्रह्मविलासविग्रहो भवति।
अस्यैकैकरोमकूपान्तरेष्वनन्तकोटि- ब्रह्माण्डानि स्थावराणि च जायन्ते।
तेष्वण्डेषु सर्वेष्वेकैकनारायणावतारो जायते।
नारायणाद्धिरण्यगर्भो जायते।
नारायणादण्डविराट्स्वरूपो जायते।
नारायणादखिललोकस्रष्टृप्रजापतयो जायन्ते।
नारायणादेकादशरुद्राश्च जायन्ते।
नारायणादखिललोकाश्च जायन्ते।
नारायणादिन्द्रो जायते।
नारायणात्सर्वेदेवाश्च जायन्ते।
नारायणाद्द्वादशादित्याः सर्वे वसवः सर्वे ऋषयः सर्वाणि भूतानि सर्वाणि छन्दांसि नारायणादेव समुत्पद्यन्ते।
नारायणात्प्रवर्तन्ते।
नारायणे प्रलीयन्ते।
अथ नित्योऽक्षरः परमः स्वराट्।
ब्रह्मा नारायणः।
शिवश्च नारायणः।
शक्रश्च नारायणः।
दिशश्च नारायणः।
विदिशश्च नारायणः।
कालश्च नारायणः।
कर्माखिलं च नारायणः।
मूर्तामूर्तं च नारायणः।
कारणात्मकं सर्वं कार्यात्मकं सकलं नारायणः।
तदुभयविलक्षणो नारायणः।
परंज्योतिः स्वप्रकाशमयो ब्रह्मानन्दमयो नित्यो निर्विकल्पो निरञ्जनो निराख्यातः शुद्धो देव एको नारायणो न द्वितीयोऽस्ति कश्चित्।
न स समानाधिक इत्यसंशयं परमार्थतो य एवं वेद।
सकलबन्धांश्छित्त्वा मृत्युं तीर्त्वा स मुक्तो भवति स मुक्तो भवति।
य एवं विदित्वा सदा तमुपास्ते पुरुषः स नारायणो भवति स नारायणो भवतीत्युपनिषत् ॥
इत्याथर्वणमहानारायणोपनिषदि परब्रह्मणः साकारनिराकारस्वरूपनिरूपणं
नाम द्वितीयोऽध्यायः॥२॥
