त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत् / पञ्चमोऽध्यायः / संस्कृतम्
अथ शिष्यो वदति गुरुं भगवन्तं नमस्कृत्य भगवन् सर्वात्मना नष्टाया अविद्यायाः पुनरुदयः कथम्।
सत्यमेवेति गुरुरिति होवाच।
प्रावृट्कालप्रारम्भे यथा मण्डूकादीनां प्रादुर्भावस्तद्वत्सर्वात्मना नष्टाया अविद्याया उन्मेषकाले पुनरुदयो भवति।
भगवन् कथं जीवानामनादिसंसारभ्रमः।
तन्निवृत्तिर्वा कथमिति।
कथं मोक्षमार्गस्वरूपं च।
मोक्षसाधनं कथमिति।
को वा मोक्षोपायः।
कीदृशं मोक्षस्वरूपम्।
का वा सायुज्यमुक्तिः।
एतत्सर्वं तत्त्वतः कथनीयमिति।
अत्यादरपूर्वकमतिहर्षेण शिष्यं बहूकृत्य गुरुर्वदति श्रूयतां सावधानेन।
कुत्सितानन्तजन्माभ्यस्तात्यन्तोत्कृष्ट- विविधविचित्रानन्तदुष्कर्मवासनाजालविशेषैर्देहात्मविवेको न जायते।
तस्मादेव दृढतरदेहात्मभ्रमो भवति।
अहमज्ञः किंचिज्ज्ञोऽहमहं जीवोऽहमत्यन्तदुःखाकारो।
अहमनादिसंसारीति भ्रमवासनाबलात्संसार एव प्रवृत्तिस्तन्निवृत्त्युपायः कदापि न विद्यते।
मिथ्याभूतान्स्वप्नतुल्यान्विषयभोगाननुभूय विविधानसंख्यानतिदुर्लभान्मनोरथाननवरतमाशास्यमानः अतृप्तः सदा परिधावति।
विविधविचित्रस्थूलसूक्ष्मोत्कृष्ट- निकृष्टानन्तदेहान्परिगृह्य तत्तदेहविहितविविधविचित्राऽनेक- शुभाशुभप्रारब्धकर्माण्यनुभूय तत्तत्कर्मफल- वासनाजालवासितान्तःकरणानां पुनःपुनस्तत्तत्कर्मफल- विषयप्रवृत्तिरेव जायते।
संसारनिवृत्तिमार्गप्रवृत्तिः कदापि न जायते।
तस्मादनिष्टमेवेष्टमिव भाति।
इष्टमेवाऽनिष्टमिव भात्यनादिसंसारविपरीतभ्रमात्।
तस्मात्सर्वेषां जीवानामिष्टविषये बुद्धिः सुखबुद्धिर्दुःखबुद्धिश्च भवति।
परमार्थतस्त्वबाधित- ब्रह्मसुखविषये प्रवृत्तिरेव न जायते।
तत्स्वरूपज्ञानाभावात्।
तत्किमिति न विद्यते।
कथं बन्धः कथं मोक्ष इति विचाराभावाच्च।
तत्कथमिति।
अज्ञानप्राबल्यात्।
कस्मादज्ञानप्राबल्यमिति।
भक्तिज्ञानवैराग्यवासनाभावाच्च।
तदभावः कथमिति।
अत्यन्तान्तःकरणमलिनविशेषात्।
अतः संसारतरणोपायः कथमिति।
देशिकस्तमेव कथयति।
सकलवेदशास्त्रसिद्धान्तरहस्य- जन्माभ्यस्तात्यन्तोत्कृष्टसुकृतपरिपाकवशात्सद्भिः सङ्गो जायते।
तस्माद्विधिनिषेधविवेको भवति।
ततः सदाचारप्रवृत्तिर्जायते।
सदाचारादखिलदुरितक्षयो भवति।
तस्मादन्तःकरणमतिविमलं भवति।
ततः सद्गुरुकटाक्षमन्तःकरणमाकाङ्क्षति।
तस्मात्सद्गुरुकटाक्षलेशविशेषेण सर्वसिद्धयः सिद्ध्यन्ति।
सर्वबन्धाः प्रविनश्यन्ति।
श्रेयोविघ्नाः सर्वे प्रलयं यान्ति।
सर्वाणि श्रेयांसि स्वयमेवायान्ति।
यथा जात्यन्धस्य रूपज्ञानं न विद्यते तथा गुरूपदेशेन विना कल्पकोटिभिस्तत्त्वज्ञानं न विद्यते।
तस्मात्सद्गुरुकटाक्षलेशविशेषेणाचिरादेव तत्त्वज्ञानं भवति।
यदा सद्गुरुकटाक्षो भवति तदा भगवत्कथाश्रवणध्यानादौ श्रद्धा जायते।
तस्माद्धृदयस्थितानादिदुर्वासनाग्रन्थिविनाशो भवति।
ततो हृदयस्थिताः कामाः सर्वे विनश्यन्ति।
तस्माद्धृदयपुण्डरीककर्णिकायां परमात्माविर्भावो भवति।
ततो दृढतरा वैष्णवी भक्तिर्जायते।
ततो वैराग्यमुदेति।
वैराग्याद्बुद्धिविज्ञानाविर्भावो भवति।
अभ्यासात्तज्ज्ञानं क्रमेण परिपक्वं भवति।
पक्वविज्ञानाज्जीवन्मुक्तो भवति।
ततः शुभाशुभकर्माणि सर्वाणि सवासनानि नश्यन्ति।
ततो दृढतरशुद्धसात्त्विक- वासनया भक्त्यतिशयो भवति।
भक्त्यतिशयेन नारायणः सर्वमयः सर्वावस्थासु विभाति।
सर्वाणि जगन्ति नारायणमयानि प्रविभान्ति।
नारायणव्यतिरिक्तं न किंचिदस्ति।
इत्येतद्बुद्ध्वा विहरत्युपासकः सर्वत्र।
निरन्तरसमाधिपरम्पराभि- र्जगदीश्वराकाराः सर्वत्र सर्वावस्थासु प्रविभान्ति।
अस्य महापुरुषस्य क्वचित्क्वचिदीश्वरसाक्षात्कारो भवति।
अस्य देहत्यागेच्छा यदा भवति तदा वैकुण्ठपार्षदाः सर्वे समायान्ति।
ततो भगवद्ध्यानपूर्वकं हृदयकमले व्यवस्थितमात्मानं संचित्य सम्यगुपचारैरभ्यर्च्य हंसमन्त्रमुच्चरन्त्सर्वाणि द्वाराणि संयम्य सम्यङ्मनो निरुध्य चोर्ध्वगेन वायुना सह प्रणवेन प्रणवानुसन्धानपूर्वकं शनैः शनैराब्रह्मरन्ध्राद्विनिर्गत्य सोऽहमिति मन्त्रेण द्वादशान्तस्थितज्ञानात्मानमेकीकृत्य पञ्चोपचारैरभ्यर्च्य पुनः सोऽहमिति मन्त्रेण षोडशान्तस्थितज्ञानात्मानमेकीकृत्य सम्यगुपचारैरभ्यर्च्य प्राकृतपूर्वदेहं परित्यज्य पुनःकल्पितमन्त्रमयशुद्धब्रह्मतेजोमयनिरतिशयानन्दमय- महाविष्णूसारूप्यविग्रहं परिगृह्य सूर्यमण्डलान्तर्गतानन्त- दिव्यचरणारविन्दाङ्गुष्ठनिर्गतनिरतिशयानन्दमयापरनदी- प्रवाहमाकृष्य भावनयात्र स्नात्वा वस्त्राभरणाद्युपचारै- रात्मपूजां विधाय साक्षान्नारायणो भूत्वा ततो गुरुनमस्कारपूर्वकं प्रणवगरुडं ध्यात्वा ध्यानेनाविर्भूत- महाप्रणवगरुडं पञ्चोपचारैराराध्य गुर्वनुज्ञया प्रदक्षिणनमस्कारपूर्वकं प्रणवगरुडमारुह्य महाविष्णोः समस्तासाधारणचिह्नचिह्नितो महाविष्णोः समस्तासाधारणदिव्यभूषणैर्भूषितः सुदर्शनपुरुषं पुरस्कृत्य विष्वक्सेनपरिपालितो वैकुण्ठपार्षदैः परिवेष्टितो नभोमार्गमाविश्य पार्श्वद्वयस्थितानेकपुण्यलोकानतिक्रम्य तत्रत्यैः पुण्यपुरुषैरभिपूजितः सत्यलोकमाविश्य ब्रह्माणमभ्यर्च्य ब्रह्मणा च सत्यलोकवासिभिः सर्वैरभिपूजितः शैवमीशानकैवल्यमासाद्य शिवं ध्यात्वा शिवमभ्यर्च्य शिवगणैः सर्वैः शिवेन चाभिपूजितो महर्षिमण्डलान्यतिक्रम्य सूर्यसोममण्डले भित्त्वा कीलकनारायणं ध्यात्वा ध्रुवमण्डलस्य दर्शनं कृत्वा भगवन्तं ध्रुवमभिपूज्य ततः शिंशुमारचक्रं विभिद्य शिंशुमारप्रजापतिमभ्यर्च्य चक्रमध्यगतं सर्वाधारं सनातनं महाविष्णुमाराध्य तेन पूजितस्तत उपर्युपरि गत्वा परमानन्दं प्राप्य प्रकाशते।
ततो वैकुण्ठवासिनः सर्वे समायान्ति तान्त्सर्वान्सुसंपूज्य तैः सर्वैरभिपूजित- श्चोपर्युपरि गत्वा विरजानदीं प्राप्य तत्र स्नात्वा भगवद्ध्यानपूर्वकं पुनर्निमज्ज्य तत्रापञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गभोग- साधनं सूक्ष्मशरीरमुत्सृज्य केवलमन्त्रमयदिव्यतेजोमय- निरतिशयानन्दमयमहाविष्णुसारूप्यविग्रहं परिगृह्य तत उन्मज्यात्मपूजां विधाय प्रदक्षिणनमस्कारपूर्वकं ब्रह्ममयवैकुण्ठमाविश्य तत्रत्यान्विशेषेण संपूज्य तन्मध्ये च ब्रह्मानन्दमयानन्तप्राकारप्रासादतोरण- विमानोपवनावलिभिर्ज्वलच्छिखरैरुपलक्षितो निरुपमनित्यनिरवद्यनिरतिशयनिरवधिक- ब्रह्मानन्दाचलो विराजते।
तदुपरि ज्वलति निरतिशयानन्ददिव्यतेजोराशिः।
तदभ्यन्तरसंस्थाने शुद्धबोधानन्दलक्षणं विभाति।
तदन्तराले चिन्मयवेदिका आनन्दवेदिकानन्दवनविभूषिता।
तदभ्यन्तरे अमिततेजोराशिस्तदुपरिज्वलति।
परममङ्गलासनं विराजते।
तत्पद्मकर्णिकायां शुद्धशेषभोगासनं विराजते।
तस्योपरि समासीनमानन्दपरिपालकमादिनारायणं ध्यात्वा तमीश्वरं विविधोपचारैराराध्य प्रदक्षिणनमस्कारान्विधाय तदनुज्ञातश्चोपर्युपरि गत्वा पञ्चवैकुण्ठानतीत्याण्डविराट्कैवल्यं प्राप्य तं समाराधोपासकः परमानन्दं प्रापेत्युपनिषत्॥
इत्याथर्वणमहानारायणोपनिषदि संसारतरणोपायकथनद्वारा परममोक्षमार्गस्वरूपनिरूपणं
नाम पञ्चमोऽध्यायः॥५॥
