भारत की संस्कृति के लिए... भाषा की उन्नति के लिए... साहित्य के प्रसार के लिए

Changes

Kavita Kosh से
यहाँ जाएँ: भ्रमण, खोज
नया पृष्ठ: {{KKGlobal}} {{KKRachna |रचनाकार=मृदुल कीर्ति}} {{KKPageNavigation |पीछे=चतुर्थ अध्याय / श्वे...
{{KKGlobal}}
{{KKRachna
|रचनाकार=मृदुल कीर्ति}}
{{KKPageNavigation
|पीछे=चतुर्थ अध्याय / श्वेताश्वतरोपनिषद / मृदुल कीर्ति
|आगे=षष्ठ अध्याय / श्वेताश्वतरोपनिषद / मृदुल कीर्ति
|सारणी=श्वेताश्वतरोपनिषद / मृदुल कीर्ति
}}
<span class="upnishad_mantra">
द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनन्ते विद्याविद्ये निहिते यत्र गूढे ।<br>
क्षरं त्वविद्या ह्यमृतं तु विद्या विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः ॥१॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
है ब्रह्मा से भी श्रेष्ठ , गूढ़, असीम अक्षर ब्रह्म मैं,<br>
विद्या - अविद्या जड़ व् चेतन , निहित दोनों अगम्य में।<br>
जड़ वर्ग क्षर चेतन अमर,विद्या, अविद्या नाम है,<br>
दोनों का ईशानम प्रभु , शासक परम है अनाम है॥ [ १ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको विश्वानि रूपाणि योनीश्च सर्वाः ।<br>
ऋषिं प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञानैर्बिभर्ति जायमानं च पश्येत् ॥२॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
एकमेव ही विश्वानि रूपों , कारणों और योनियों,<br>
पर करे आदित्य परब्रह्म , उसके शासन में जियो.<br>
सब ज्ञानों से संपन्न उन्नत, करता है परमात्मा ,<br>
अति आदि दृष्टा, हिरण्यगर्भ का देखे सब विश्वात्मा॥ [ २ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
एकैक जालं बहुधा विकुर्वन्नस्मिन् क्षेत्रे संहरत्येष देवः ।<br>
भूयः सृष्ट्वा पतयस्तथेशः सर्वाधिपत्यं कुरुते महात्मा ॥३॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
अथ सृष्टि काले देव तत्वों से , जाल को निर्मित करे,<br>
फ़िर कर विभाजन प्रलय काले , पुनि वही संचित करें.<br>
पूर्व इव पुनि सृष्टि काले , लोक पालों को रचे,<br>
फिर स्वयं आधिपत्य करता है, विश्व सब उसके रचे॥ [ ३ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
सर्वा दिश ऊर्ध्वमधश्च तिर्यक् प्रकाशयन् भ्राजते यद्वनड्वान् ।<br>
एवं स देवो भगवान् वरेण्यो योनिस्वभावानधितिष्ठत्येकः ॥४॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
रवि एक ही चहुँ ओर ज्यों सारी दिशा ज्योतित करे<br>
वैसे अकेला ब्रह्म सारी, सृष्टि को नियमित करे,<br>
वही वरन करने योग्य अद्भुत आत्म भू अखिलेश है,<br>
आधिपत्य कर्ता, सृष्टि का, कल्याण कर्ता महेश है॥ [ ४ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
यच्च स्वभावं पचति विश्वयोनिः पाच्यांश्च सर्वान् परिणामयेद् यः ।<br>
सर्वमेतद् विश्वमधितिष्ठत्येको गुणांश्च सर्वान् विनियोजयेद् यः ॥५॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
संकल्प द्वारा ब्रह्म पुनि, होता प्रगट निज रूप में,<br>
कर्ता त्रिगुण सृष्टि रचित , फल कर्म रूप अनूप में.<br>
अथ विविध रूपों योनियों में, सृजित जग विस्तृत महे,<br>
अति आदि कारण ब्रह्म की, करुणा से ही आवृत रहे॥ [ ५ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
तद् वेदगुह्योपनिषत्सु गूढं तद् ब्रह्मा वेदते ब्रह्मयोनिम् ।<br>
ये पूर्वं देवा ऋषयश्च तद् विदुस्ते तन्मया अमृता वै बभूवुः ॥६॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
प्रभु मर्म, विद्या रूप वेदों के, उपनिषद अति गूढ़ हैं,<br>
ब्रह्म के निःश्वास वेद हैं, ब्रह्म मर्म निगूढ़ हैं.<br>
हैं विज्ञ ब्रह्मा ब्रह्म से और अन्य ऋषि भी जानते,<br>
निश्चय ही तन्मय ब्रह्म में हो , ब्रह्म को पहचानते॥ [ ६ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
गुणान्वयो यः फलकर्मकर्ता कृतस्य तस्यैव स चोपभोक्ता ।<br>
स विश्वरूपस्त्रिगुणस्त्रिवर्त्मा प्राणाधिपः सञ्चरति स्वकर्मभिः ॥७॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
गुण कर्म रूप सकाम वृतियों से बंधा जीवात्मा,<br>
पुनि जन्म - मृत्यु कर्म के अनुरूप पाता है आत्मा.<br>
अथ तीन वृतियां , तीन गतियों का गमन प्रेरित करें ,<br>
निज कर्म रूप विधान गति , जीवात्मा निश्चित करे॥ [ ७ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
अङ्गुष्ठमात्रो रवितुल्यरूपः सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितो यः ।<br>
बुद्धेर्गुणेनात्मगुणेन चैव आराग्रमात्रोऽप्यपरोऽपि दृष्टः ॥८॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
अंगुष्ठ के परिमाण मय, रवि रूप सम जीवात्मा ,<br>
सूजे की अग्रिम नोक सम , ज्ञानी कहे जीवात्मा .<br>
ममता अहंता मय है अतः ब्रह्म से लगे भिन्न है,<br>
अन्यथा जीवात्मा परमात्मा से तो अभिन्न है॥ [ ८ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च ।<br>
भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते ॥९॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
यदि बाल की एक नोक के सौ भाग , पुनि सौ भाग हों,<br>
कल्पित उसी के एक भाग समान हो, जो विभाग हो.<br>
उसके बराबर जीव का है स्वरुप , अथ यह जानिए ,<br>
अति सूक्ष्म , अति उससे भी लघु , जीवात्मा को जानिए॥ [ ९ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
नैव स्त्री न पुमानेष न चैवायं नपुंसकः ।<br>
यद्यच्छरीरमादत्ते तेने तेने स युज्यते ॥१०॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
जीवात्मा न तो नपुंसक , न ही पुरूष न ही नारी हैं,<br>
यह देह जैसी ग्रहण करता, वैसा ही रूप धारी है,<br>
जीवात्मा तो सर्व भेद से , शून्य है अविकार है,<br>
अथ नर व् नारी रूप में तो , देह के ही प्रकार है॥ [ १० ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
सङ्कल्पनस्पर्शनदृष्टिमोहैर्ग्रासांबुवृष्ट्यात्मविवृद्धिजन्म ।<br>
कर्मानुगान्यनुक्रमेण देही स्थानेषु रूपाण्यभिसम्प्रपद्यते ॥११॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
स्पर्श दृष्टि व् मोह वृष्टि , भोजन तथा संकल्प से,<br>
हों गर्भ धारण , देह वृद्धी, भांति विविध विकल्प से,<br>
बहु विविध लोकों देह में, अनुक्रम से होती प्राप्त है,<br>
कर्मानुरूप जीवात्मा , देहों में होती व्याप्त है॥ [ ११ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
स्थूलानि सूक्ष्माणि बहूनि चैव रूपाणि देही स्वगुणैर्वृणोति ।<br>
क्रियागुणैरात्मगुणैश्च तेषां संयोगहेतुरपरोऽपि दृष्टः ॥१२॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
निज संस्कारों , अहम ममता की बुद्धिमन अनुरूप ही,<br>
उसे सूक्ष्म और स्थूल धारण , देह हो तद्रूप ही.<br>
संयोग कारण योनियों का तो अन्य ही अव्यक्त है,<br>
निज कर्म मूल हैं मूल कारण , मूल मंत्र ही व्यक्त है॥ [ १२ ]<br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
अनाद्यनन्तं कलिलस्य मध्ये विश्वस्य स्रष्ठारमनेकरूपम् ।<br>
विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः ॥१३॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
जिसने स्वयं यह विश्व वेष्ठित , कर लिया निज रूप में,<br>
बहु रूप धारी ब्रह्म अनुपम , मिलते रूप अनूप में,<br>
दुर्गम जटिल , जग व्याप्त ब्रह्म को, जो भी मानव जानते,<br>
उसे कोई बंधन अहम् ममता , के न किंचित बांधते॥ [ १३ ] <br><br>
</span>

<span class="upnishad_mantra">
भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम् ।<br>
कलासर्गकरं देवं ये विदुस्ते जहुस्तनुम् ॥१४॥<br>
</span>

<span class="mantra_translation">
काया विहीन तथापि श्रद्धा भक्ति से, जो ग्राह्य है,<br>
सृष्टि रचयिता सूक्ष्म संहारक है, अन्तः बाह्य है.<br>
सोलह कलाओं का रचयिता , स्वस्ति शुभ आराध्य है,<br>
जो जानता भव मुक्त है, यदि ब्रह्म उसका साध्य है॥ [ १४ ]<br><br>
</span>